Of colours of henna and the thorns of corruption

In view of the ominous dark cloud of mistrust that eternally looms over the Indian scene, I must make my position crystal clear right in the beginning. I have never ever seen Sardar B. S. Mehandi Ratta face to face, and though it hurts the ego very much, I must also confess that the gentleman in question is, in all probability not even yet aware of my existence. I tried to help him because his cause was just and because from the enquiries that I made, he came out as a person of impeccable honesty. His sound judicial judgment was testified to by all the advocates I discussed the matter with. The matter of injustice being done to him was brought to my notice by my friend Mr. Shumer Lal Sharma Advocate who is one of the most efficient and the best legal mind that my district (Muktsar) boasts of. I have known several others from the same district who are regarded his peers, I am proud that they belong to the district town eternally honoured by the brief stay of Tenth Guru in the eighteenth century. It is by his blessings that we have better human material than many other areas.
Mr. Sharma told me that Mehandi Ratta was going to be ignored and was slated to lose his well deserved elevation to the High Court, merely because the Chief Justice of India, K. G. Balakrishnan who belongs to a caste considered low in Indian estimation, was therefore determined to promote another low caste person instead of Mehandi Ratta. For this purpose he has prepared a mean strategy unbecoming of a person of his status. I believe that a person sitting in the seat of any judicial authority is deputising for God and s/he must confirm to that belief in order to do justice. I was quite offended that the Chief Justice of India should stoop so low as to deliberately do injustice to a defenceless person belonging to the department of government under his charge. It was unthinkable in many ways and was unacceptable in many more.
People of my status of a common man do not have many options in such cases. That however, is no excuse for tolerating injustice without protesting. At the back of my mind was also the nagging feeling that a schemer who betrays such a partisan attitude, cannot be as clean as the people of India had a right to expect him to be. This meant that the judicial system was contaminated at the pinnacle. In such circumstances, the poison descends to all levels in no time. I also believed that if I brought this to the notice of the honest people in authority, they, being more responsible would be more alarmed and will feel compelled to take appropriate action to put a stop to tyranny of a rogue element who has somehow climbed up the ladder and was threatening to subvert the judicial system, if it was true that he possessed as crooked a mind as I perceived him to possess.
Fortunately, I knew at least two honest people who, I was sure would be in love with the abstract idea of justice. One of them was Mr. Justice H. S. Bedi, a judge of the Supreme Court of India who was my contemporary at college and the university. The other was Manohar Singh Gill, who was a member of the council of ministers at the centre. He had been to the same school and I had worked with him for some time in the government when he was a humble civil servant like me. Tarlochan Singh Member Parliament was also approachable because I had known him for decades. I also thought of taking a chance with the prime minister who was well known to Sardar Paramjit Singh Sarna, the president of the Delhi Sikh Gurdwara Management Committee. Manmohan Singh is an honest person and I had thought he would be only too eager to help if the matter was brought to his notice. A prime minister does not have to necessarily draw up issues with such state functionaries. He has to just let them know that he is aware of the injustice being done. Usually that suffices to prevent it. To my way of thinking, which is also the thought process of a common man, matters get immediately remedied when an unjust person’s doings are exposed to peers. When I finalised my plan, I did not have the slightest doubt that Mehandi Ratta would soon see the fulfilment of his legitimate ambition of being raised to the High Court for which he had worked hard all his life.
I was not unaware that the Sikhs are considered as inferior citizens in this brand of democracy and that none may be expected to come to the rescue of a Sikh in distress. This fear was offset by the knowledge that I was approaching three or four persons who were good Sikhs in their own ways and the cause they were expected to support was wholly worth supporting. With such thoughts and after constant evaluation, I wrote almost identical letters to all the concerned persons. I also compiled a note on the situation of Mehandi Ratta to help them understand his position. The note and the letters written are being reproduced below. I also drafted the letter that was eventually sent to the prime minister.
I can end the above story by simply saying, ‘I found them all insensitive to the issues that would agitate any other person.’ Justice H. S. Bedi ignored my letter, though I had several reasons besides the association mentioned above, to expect him to respond. I never received even acknowledgment from him. The same remarks sufficiently cover my experience of writing to M. S. Gill and to Tarlochan Singh MP. They too did not respond. I suppose they have arrived where they hoped to and now are enjoying well-deserved rest on their ‘thrones.’ I feel guilty for having tried to disturb their peaceful slumber.
Dr. Manmohan Singh responded. His assistant made certain enquiries from Paramjit Singh Sarna, as he later told me. Sarna appears to have become unnerved and told him, ‘I know nothing about it except that an ‘intellectual friend’ has passed on the case to me.’ It was signal enough that he did not mean to be taken seriously. If Sarna had been a better advocate for right causes, the community he represents would have been a lot better in every way. I suppose we get the leaders we deserve. (Lorai dakh bijoria kikkar beejai jat, hande unn kataida paindha lorai patt, says the scripture. ‘The farmer sows an acacia (kikkar) tree and expects it to yield good quality grapes; the weaver weaves used wool and hopes it will turn into silk’).
I spent some sleepless nights as I had no answer to satisfy my friend Shumer Lal Sharma.
Meanwhile, K. G. Balakrishnan retired and was accommodated as the president, ironically, of the National Human Rights Commission. With God above and Manmohan Singh below, it appeared to be a new beginning with ample opportunities for this man of this world.
One of the immutable laws of nature is that nemesis does catch up with everyone, including the high and the mighty. Mehandi Ratta, must have been satisfied to read in the Press and hear all over the visual media that K. G. Balakrishnan finally reaped what he had sown. It is when this controversy blew up that we came to know a small fraction of what he had actually sown. Three members of his family are being investigated for possessing assets disproportionate to their known sources of income. Broad hints were dropped that they had made their money in the two odd years when K. G. was the chief justice of India (CJI). One of his sons-in-law had to resign from his political position because his outfit could not be seen to be tolerating a corrupt person – not once he was exposed. His brother and another son-in-law are under investigation for corrupt practices. It was also revealed that one of the most corrupt central ministers, A. Raja (who swindled hundreds of millions in the recently revealed 2G Spectrum scam and is now in custody), tried to influence a judge of the Tamil Nadu high court. As it now transpires, it was not without K. G.’s blessings, for the matter was reported to him as CJI and he chose to remain silent. When asked about it he, to his eternal shame, lied publicly. Some of the most honourable retired judges who were in the know of facts, testified to them through the Media. At the time of writing pressure is mounting upon him to resign from the post he no more deserves to occupy. He is equally shamelessly resisting the pressure strictly in accordance with Newton’s third law of motion.
On seeing what is now happening, some of us, the incorrigible optimists, feel somewhat better and find slight justification for the hope that there will be some improvement at least in the distant future.



Note


Honourable Punjab and Haryana High Court had recommended the names of four District and Sessons Judges for elevation to the High Court as judges. The names were:

1). Mahinderpal L. R., Punjab
2). Harbans Lal, District and Sesions Judge, Ludhiana
3). Sham Sunder, District and Sesions Judge, Vigilance, Punjab
4). B. S. Mehandi Ratta, District and Sessions Judge, Chandigarh

A news item has appeared in the Punjab Kesri dated 3-9-2007 (p. 3), that the name of Mehandi Ratta has been dropped as he is to retire in the near future. It has also been mentioned that there is nothing against Mehandi Ratta except for the shortness of his service tenure. Another news item published at page 2 of the same newspaper is that the Honourable Supreme Court would hear a matter against Honourable Chief Justice of India for making an ad hoc judge of Madras High Court, a permanent judge of the same court without following the procedure prescribed by law. Dropping the name of Mehandi Ratta falls in the same category of irregularity.
The vacancy against which the name of Mehandi Ratta was recommended occurred on 14-2-2007, that is, the date of superannuation of Justice Baldev Singh. The date of superannuation of Mehandi Ratta is is 31-3-2008. Had he too been elevated in September 2007, he would have served for two years and six months. This term was not considered short in the case of Justice Surinder Singh Grewal who was elevated on 2-7-2002 and served up to 14-2-2007, that is two years three months and ten days. There was more than three years tenure available to Mehandi Ratta on the date of the post falling vacant on 14-2-2007.
The matter is not as simple as it has been made to appear.
Had the name of Mehandi Ratta been cleared his occupancy would not have fallen vacant until 22-3-2010. In the meantime, there would have been only two vacancies in consequence of the retirement of Justice Somnath Aggarwal who retires on 30-9-2007 and Justice M. M. Aggarwal who retires on 19-1-2008. Against these vacancies, K. C. Puri, District and Seeions Judge, Amritsar and Ms Sabina, District and Seeions Judge, Bhatinda, would have been recommended in the normal course.
The next person due for promotion is Zora Singh who retires on 31-3-2010. If the post vacated by Justice Baldev Singh had not been kept vacant as it is now, there would have been no superannuation in the services category until September 2009. In these circumstances, the elevation of Zora Singh would have been delayed by at least 20 months. In consequence he would have been hit by the formula of ‘short term in office’ and could not have been elevated to the High Court.
The right of an honest and hardworking judicial officer belonging to a much discriminated Sikh minority, has been denied only to ensure the elevation of a judicial officer belonging to the Dalit community. Nobody would resent the elevation of a Dalit as besides being the state policy it is only proper to make amends for the disabilities that the Dalits suffered in the past by empowering them now.
This empowerment must not be done at the cost of the Sikh minority as the Sikhs have been in the forefront of empowering the Dalits and the Sikh religion has created no disabilities for the Dalits.
It is especially deplorable that this has been done by employing base stratagem. This is highly unbecoming of the Honourable Chief Justice of India. It also raises a general question of what kind of justice can the ordinary citizen expect from him who sits in the highest seat of justice, in the seat of God Himself, in a manner of speaking and is not able to do justice to fellow judges?
Will the Honourable President of India, the Honourable Prime Minister of India and the Honourable Judges of the Supreme Court of India, deem it worthwhile to intervene and do justice?




From: Gurtej Singh,
House No. 742, Sector 8,
Chandigarh- 160009


To: Sardar H. S. Bedi,
Honourable Judge,
Supreme Court of India,
New Delhi


September 17, 2007


My dear Justice Harjit Singh Bedi,

Please take the trouble of reading the accompanying note.

I do not know anything about the procedures of the Supreme Court of India. I do not know what can be done. I am sure most of the Honourable Judges, your brothers on the bench, would be interested in knowing what is happening under their very noses.

As an unpaid servant of the Sikh people, I consider it my duty to bring the injustice done to B. S. Mehandi Ratta to your kind notice with the fond hope that something can be done.

I am also separately approaching the Prime Minister of India, through a common friend. I hope he will be as helpful as some of his predecessors were.

With sincerest regards,


Yours sincerely,


(Gurtej Singh)




Dear Sardar Manmohan Singh ji,

Kindly read the accompanying note.

It is clear that Sardar Mehandi Ratta has been very roughly treated by the Chief Justice of India. An honest man devoted to dispensing justice throughout his life expects to be justly treated at the very end of his career. Those who deny justice to such people, and hurt the feelings of a whole community in the process forfeit the right to be treated as gentlemen and should be accordingly dealt with.

I hope it will be possible for Your Excellency to find ways and means of ensuring his just reward to Sardar B. S. Mehandi Ratta and thereby to assuage the hurt feeling of the entire Sikh people.

I request you to kindly grant a personal hearing to Sardar Mehandi Ratta at your earliest convenience. It will be a matter of immense satisfaction to him that he has poured his woes into the most sympathetic ears of the most considerate executive head that India has ever had.

With regards and best wishes,

Yours sincerely,



(Paramjit Singh Sarna)
President
DGMC





From: Gurtej Singh, To: S. M. S. Gill MP
House No. 742, Sector 8, Rajya Sabha
Chandigarh- 160009 New Delhi


September 22, 2007

Please take the trouble of reading the accompanying note.

I do not know anything about the procedures of the Supreme Court of India. I do not know what can be done. I am however certain that a public spirited and resourceful person like you would be able to find a way in which justice can be done.

I have always believed you to be a person interested in justice and fair-play. Someone like me who has no means of intervening in such matters, can only bring gross injustice done to honest people to the notice of your kind of a person. I seek to draw your attention to the injustice done to B. S. Mehandi Ratta with the fond hope that you will be able bring up the matter effectively where it can do some good.

I am also separately approaching Sardar Tarlochan Singh MP with the same purpose in view.

Yours sincerely,


(Gurtej Singh)




From: Gurtej Singh, To: S. Tarlochan Singh MP
House No. 742, Sector 8, Rajya Sabha
Chandigarh- 160009 New Delhi


September 22, 2007


Please take the trouble of reading the accompanying note.

I know that as a Chairman of the Minorities’ Commission, you were able to get justice done to many people who otherwise had no means of securing justice. You will agree with me that there is nothing more frustrating for an honest person than to see the deserved reward snatched from his reach by someone with ulterior motives and mean approach. I do not know what can be done. I am however certain that a public spirited and resourceful person like you would be able to find a way in which justice can be done to Mehandi Ratta.

I have always believed you to be a person interested in justice and fair-play. Someone like me who does not know many lovers of justice, has no superior means of intervening in such matters except through the agency of your kind of obliging persons. , can only bring gross injustice done to honest people to the notice of your kind of a person. The gross injustice done to B. S. Mehandi Ratta needs to be undone. I approach you with the fond hope that you will be able bring up the matter effectively where it can have some effect.

I am also separately approaching Sardar M. S. Gill MP with the same purpose in view. A common friend has promised to approach the Prime Minister.

Yours sincerely,


(Gurtej Singh)



[From: Tarian Bhari Changer.]

Shalok Varan te Wadhik

[This weekend there were several propositions. I could have talked about a species of judicial corruption pertaining to the retired chief justice of India who, along with his family, is currently in the dock for all the wrong reasons. I was a kind of eye-witness to the unfair treatment he meted out to his own subordinates in the matter of promotions. That brings out his image as a schemer and a manipulator. I was instrumental in bringing it to the notice of the highest in the land – but of course, nothing happened. Then I could have written about Mr. Achuttanandan, the beleagured chief minister of Kerela. There is a Sikh angle to why he had to face the recent humiliation. One of my valuable colleagues was insisting that I talk further about the recent Sikh struggle to which also I am an eye-witness.
Suddenly however, the stunning beauty and the extreme contemporary relevance of the Guru’s revelation in the verses collected under Vaaran te Wadhik thrust itself on the consciousness. It appears that the first fourteen verses form a coherent, distinct whole. The fifteenth must also be looked upon as complementary. The twin streams of the Guru’s desire to convey the truth as he has realised it and to help the entire humankind are obvious in these verses, as elsewhere. He particularly addresses the innocent youth (using the metaphor of mundh, or a bewitching young beauty innocent of the intricacies of existence) who have fallen pray to materialism and tells them that there is life beyond and that aspect should engage their attention. He recommends integration with spiritual and intellectual pursuits as a more rewarding life style, that is at the same time more conducive to the ultimate purpose of life. There will be disagreements as we mostly know only a part of the story. But I hope the protesters will appreciate that Nanak is under an eternal obligation to state the Truth. Despite his deep concern for the welfare of the world, he is not out to make a kill – to convert. He makes his position that is deeply influenced by his proximity to the Ultimate Reality, crystal clear, states his proposition and leaves the rest to the discerning human mind endowed with the faculty of mature thought. As far as he is concerned, he would brave the oceanic waves and tear through the lake of fire (uncontrolled desire) and would squarely look the ferocious tiger (passion) pursuing humankind, in the eye. He talks of training his own mind of instructing the self and leaves it to others to emulate his example if they are so persuaded. But he does not quit before graphically bringing home the crucial importance of rationality and intellect in the battle for salvation. This is done in the fifteenth verse. Those who followed his advice became a powerful force in history, disseminating benign impulses to enrich humankind.
This is my excuse for attempting a translation of the verses of Guru Nanak. I do not know whether it is the right translation. When one is presenting a scripture, the realisation of inadequacy is not a policy matter, it is a dire necessity. Even the higher degree of humility required may not be sufficient. I, therefore, recommend that it is best to consider the following a working paper from which the reader may graduate to better understanding by personal application, grounded in personal experience.- Gurtej Singh]


ਸਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕ ॥ ਮਹਲਾ ੧॥

ਉਤੰਗੀ ਪੈਓਹਰੀ ਗਹਿਰੀ ਗੰਭੀਰੀ॥
‘O tall young one with well formed body (breasts), acquire some seriousness.’

ਸਸੁੜਿ ਸੁਹੀਆ ਕਿਵ ਕਰੀ ਨਿਵਣੁ ਨ ਜਾਇ ਥਣੀ॥
‘How should I do courtesy to the mother-in-law, the breasts (arrogance of youth) forbid humility.’

ਗਚੁ ਜਿ ਲਗਾ ਗਿੜਵੜੀ ਸਖੀਏ ਧਉਲਹਰੀ॥
‘Consider friend, the well plastered mansions rivalling mountains,’

ਸੇ ਭੀ ਢਹਦੇ ਡਿਠੁ ਮੈ ਮੁੰਧ ਨ ਗਰਬੁ ਥਣੀ॥੧॥
Bewitching girl, I have seen even those fall, the breasts must inspire no arrogance.’1.


ਸੁਣਿ ਮੁੰਧੇ ਹਰਣਾਖੀਏ ਗੂੜਾ ਵੈਣੁ ਅਪਾਰੁ॥
‘Attractive doe-eyed girl, heed the sane advice being rendered seriously.’

ਪਹਿਲਾ ਵਸਤੁ ਸਿਞਾਣਿ ਕੈ ਤਾਂ ਕੀਚੈ ਵਾਪਾਰੁ॥
‘Discern first the nature of goods and then deal in them (make choices).’

ਦੋਹੀ ਦਿਚੈ ਦੁਰਜਨਾ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਕੂੰ ਜੈਕਾਰੁ॥
‘Shun squarely the evil inspiring and celebrate beneficial friendships.’

ਜਿਤੁ ਦੋਹੀ ਸਜਣ ਮਿਲਨਿ ਲਹੁ ਮੁੰਧੇ ਵੀਚਾਰੁ॥
‘Give consideration to the calling that earns good friends.’

ਤਨੁ ਮਨੁ ਦੀਜੈ ਸਜਣਾ ਐਸਾ ਹਸਣੁ ਸਾਰੁ॥
‘Surrender mind and body to goodness (good inclinations), this is the essence of happiness.’

ਤਿਸ ਸਉ ਨੇਹੁ ਨ ਕੀਚਈ ਜਿ ਦਿਸੈ ਚਲਣਹਾਰੁ॥
‘Do not have affection for the obviously fleeting phenomenal.’

ਨਾਨਕ ਜਿ ਨੀ ਇਵ ਕਰਿ ਬੁਝਿਆ ਤਿਨਾ ਵਿਟਹੁ ਕੁਰਬਾਣੁ॥੨॥
‘Those who understand it in this context, unto them Nanak is a willing sacrifice.’ 2.

ਜੇ ਤੂੰ ਤਾਰੂ ਪਾਣਿ ਤਾਹੂ ਪੁਛੁ ਤਿੜੰਨ ਕਲ॥
‘Should you aspire to swim over water, be instructed by expert swimmers.’

ਤਾਹੂ ਖਰੇ ਸੁਜਾਣ ਵੰਞਾ ਏਨੀ ਕਪਰੀ॥੩॥
‘They are the thoroughly accomplished, who pierce these billows.’ 3.

ਝੜ ਝਖੜ ਓਹਾੜ ਲਹਰੀ ਵਹਨਿ ਲਖੇਸਰੀ॥
‘Come rain, storm or flood when myriad waves issue forth in succession.’


ਸਤਿਗੁਰ ਸਿਉ ਆਲਾਇ ਬੇੜੇ ਡੁਬਣਿ ਨਾਹਿ ਭਉ॥੪॥
‘Call upon the True Guru, and obviate the fear of the ship capsizing.’ 4.

ਨਾਨਕ ਦੁਨੀਆ ਕੈਸੀ ਹੋਈ॥
‘Nanak such has become the world;

ਸਾਲਕੁ ਮਿਤੁ ਨ ਰਹਿਓ ਕੋਈ॥
no truly trustworthy sympathetic guide remains.’

ਭਾਈ ਬੰਧੀ ਹੇਤੁ ਚੁਕਾਇਆ॥
‘Love of a brother, a relative is abandoned lightly.’

ਦੁਨੀਆ ਕਾਰਣਿ ਦੀਨੁ ਗਵਾਇਆ॥੫॥
‘For the sake of the worldly, spirituality is cast away.’5.

ਹੈ ਹੈ ਕਰਿ ਕੈ ਓਹਿ ਕਰੇਨਿ॥
‘Then loudly lamenting they grieve,’

ਗਲਾ ਪਿਟਨਿ ਸਿਰੁ ਖੋਹੇਨਿ॥
‘beating their cheeks they pluck hair on their heads.’

ਨਾਉ ਲੈਨਿ ਅਰੁ ਕਰਨਿ ਸਮਾਇ॥
‘Those who accept the discipline and become well-adjusted,

ਨਾਨਕ ਤਿਨ ਬਲਿਹਾਰੈ ਜਾਇ॥੬॥
Nanak cherishes such ones.’ 6.

ਰੇ ਮਨ ਡੀਗਿ ਨ ਡੋਲੀਐ ਸੀਧੈ ਮਾਰਗਿ ਧਾਉ॥
‘Train the mind not to falter, not to waver and to march determinedly on the straight path (of spirituality),’

ਪਾਛੈ ਬਾਘੁ ਡਰਾਵਣੋ ਆਗੈ ਅਗਨਿ ਤਲਾਉ॥
‘even when there is a ferocious tiger (aggressive instincts) in pursuit and a lake of fire (uncontrolled desire) is in front.’

ਸਹਸੈ ਜੀਅਰਾ ਪਰਿ ਰਹਿਓ ਮਾ ਕਉ ਅਵਰੁ ਨ ਢੰਗੁ॥
‘Uncertainty, fear possess the mind for I know of no other method (to secure salvation).’

ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਛੁਟੀਐ ਹਰਿ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿਉ ਸੰਗੁ॥੭॥
‘Nanak aid of the Guru oriented relieves (allays fear) and earns one the company of the loving God.’7.

ਬਾਘੁ ਮਰੈ ਮਨੁ ਮਾਰੀਐ ਜਿਸੁ ਸਤਿਗੁਰ ਦੀਖਿਆ ਹੋਇ॥
‘He, who accepts Guru’s instructions, trains the mind and defeats the (pursuing) tiger.’

ਆਪੁ ਪਛਾਣੈ ਹਰਿ ਮਿਲੈ ਬਹੁੜਿ ਨ ਮਰਣਾ ਹੋਇ॥
‘Self-realisation, unites with God and eliminates further possibility of (life and) death.’

ਕੀਚੜਿ ਹਾਥੁ ਨ ਬੂਡਈ ਏਕਾ ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲਿ॥
‘One is not submerged by the mire, a single look (of mercy) bestows felicity.’

ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਉਬਰੇ ਗੁਰੁ ਸਰਵਰੁ ਸਚੀ ਪਾਲਿ॥੮॥
‘Nanak, the Guru-oriented one emerges, (is saved by) the Guru, who is a (purifying) lake bounded by Truth.’ 8.

ਅਗਨਿ ਮਰੈ ਜਲੁ ਲੋੜਿ ਲਹੁ ਵਿਣੁ ਗੁਰ ਨਿਧਿ ਜਲੁ ਨਾਹਿ॥
‘If being consumed by fire, seek water. Without the Guru-source, there is no water.’

ਜਨਮਿ ਮਰੈ ਭਰਮਾਈਐ ਜੇ ਲਖ ਕਰਮ ਕਮਾਹਿ॥
‘Performance of a hundred thousand rituals, (merely) consigns one to the cycle of life and death.’

ਜਮੁ ਜਾਗਾਤਿ ਨ ਲਗਈ ਜੇ ਚਲੈ ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਇ॥
‘Death gets no dominion over one who confirms to the conduct approved by the Guru.’

ਨਾਨਕ ਨਿਰਮਲੁ ਅਮਰ ਪਦੁ ਗੁਰੁ ਹਰਿ ਮੇਲੈ ਮੇਲਾਇ॥੯॥
Nanak, immaculate indeed is eternal life. It is obtained when the Guru facilitates merger with God.’ 9.


ਕਲਰ ਕੇਰੀ ਛਪੜੀ ਕਊਆ ਮਲਿ ਮਲਿ ਨਾਇ॥
‘At the muddy pond (of worldly entanglements), the less informed beings (crows) bathe applying dirt to themselves.’

ਮਨੁ ਤਨੁ ਮੈਲਾ ਅਵਗੁਣੀ ਚਿੰਜੁ ਭਰੀ ਗੰਧੀ ਆਇ॥
‘Mind and body are soiled by bad conduct, the beak too comes to be filled with falsehood.’

ਸਰਵਰੁ ਹੰਸਿ ਨ ਜਾਣਿਆ ਕਾਗ ਕੁਪੰਖੀ ਸੰਗਿ॥
‘The rightly motivated swans, because of the company of the perverted crows, fail to distinguish the (pure water) lake, the Guru, from the dirty pond.’

ਸਾਕਤ ਸਿਉ ਐਸੀ ਪ੍ਰੀਤਿ ਹੈ ਬੂਝਹੁ ਗਿਆਨੀ ਰੰਗਿ॥
‘The knowledgable ones be informed, such is the result of keeping company with the perverted.’

ਸੰਤ ਸਭਾ ਜੈਕਾਰੁ ਕਰਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਕਰਮ ਕਮਾਉ॥
‘Proclaiming victory to the congregation of the good, earn merit by adopting the practises of the God-ward bound.’

ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਵਣੁ ਨਾਨਕਾ ਗੁਰੁ ਤੀਰਥੁ ਦਰੀਆਉ॥੧੦॥
‘Bathe to purify Nanak, Guru is the river, the place of pilgrimage.’ 10.

ਜਨਮੇ ਕਾ ਫਲੁ ਕਿਆ ਗਣੀ ਜਾਂ ਹਰਿ ਭਗਤਿ ਨ ਭਾਉ॥
‘At naught can be assessed the gain of the human birth, if there be no devotion to God, no love of God (in life).’

ਪੈਧਾ ਖਾਧਾ ਬਾਦਿ ਹੈ ਜਾਂ ਮਨਿ ਦੂਜਾ ਭਾਉ॥
‘Adornments and consumption are of no avail if the mind professes love of the other (than God).’

ਵੇਖਣੁ ਸੁਨਣਾ ਝੂਠੁ ਹੈ ਮੁਖਿ ਝੂਠਾ ਆਲਾਉ॥
‘Then, it is falsehood that one sees, one hears and the mouth utters falsehood too.’

ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਸਲਾਹਿ ਤੂ ਹੋਰੁ ਹਉਮੈ ਆਵਉ ਜਾਉ॥੧੧॥
‘Nanak, accept (His) discipline, all else is self-centredness that begets transmigration alone. 11.

ਹੈਨਿ ਵਿਰਲੇ ਨਾਹੀ ਘਣੇ ਫੈਲ ਫਕੜੁ ਸੰਸਾਰੁ॥੧੨॥
‘Nanak, (those who accept His Will) are far between, not many, empty shells fill rest of the world.’ 12.

ਨਾਨਕ ਲਗੀ ਤੁਰਿ ਮਰੈ ਜੀਵਣ ਨਾਹੀ ਤਾਣੁ॥
‘Nanak, one stricken (by the love of God), immediately relaxes hold on worldly pursuits and dies unto the world.’

ਚੋਟੈ ਸੇਤੀ ਜੋ ਮਰੈ ਲਗੀ ਸਾ ਪਰਵਾਣੁ॥
He who dies (to the world) gains (God’s) acceptance.’

ਜਿਸ ਨੋ ਲਾਏ ਤਿਸੁ ਲਗੈ ਲਗੀ ਤਾ ਪਰਵਾਣੁ॥
He, whom He strikes, alone is struck and being struck is the mark of acceptance.

ਪਿਰਮ ਪੈਕਾਮੁ ਨ ਨਿਕਲੈ ਲਾਇਆ ਤਿਨਿ ਸੁਜਾਣਿ॥੧੩॥
‘(Once embedded), the arrow of love is not extracted for it is shot by an accomplished Marksman. 13.’

ਭਾਂਡਾ ਧੋਵੈ ਕਉਣੁ ਜਿ ਕਚਾ ਸਾਜਿਆ॥
‘It (the human body) is a vessel fashioned from mud, none can wash it.’

ਧਾਤੂ ਪੰਜਿ ਰਲਾਇ ਕੂੜਾ ਪਾਜਿਆ॥
Five elements have been blended to create a perishable body.’
ਭਾਂਡਾ ਆਣਗੁ ਰਾਸਿ ਜਾਂ ਤਿਸੁ ਭਾਵਸੀ॥
The vessel becomes worthwhile when it receives His Grace.’

ਪਰਮ ਜੋਤਿ ਜਾਗਾਇ ਵਾਜਾ ਵਾਵਸੀ॥੧੪॥
‘Lighting the eternal light, (He) sounds his trumpet.’14.

ਮਨਹੁ ਜਿ ਅੰਧੇ ਘੂਪ ਕਹਿਆ ਬਿਰਦੁ ਨ ਜਾਣਨੀ॥
Those who are stone blind mentally, those who do not recognise the inherent implication (of human birth) to (serve the Truth);’

ਮਨਿ ਅੰਧੈ ਊਂਧੈ ਕਵਲ ਦਿਸਨਿ ਖਰੇ ਕਰੂਪ॥
‘whose minds are like the (impervious) inverted lotus, they appear downright ugly.’

ਇਕਿ ਕਹਿ ਜਾਣਨਿ ਕਹਿਆ ਬੁਝਨਿ ਤੇ ਨਰ ਸੁਘੜ ਸਰੂਪ॥
‘Some receive instructions, fathom the importance of the advice, they are the very wise ones.’

ਇਕਨਾ ਨਾਦੁ ਨ ਬੇਦੁ ਨ ਗੀਅ ਰਸੁ ਰਸੁ ਕਸੁ ਨ ਜਾਣੰਤਿ॥
‘There are others who do not appreciate soulful music, intellectual activity fine arts or poetry.’

ਇਕਨਾ ਸਿਧਿ ਨ ਬੁਧਿ ਨ ਅਕਲਿ ਸਰ ਅਖਰ ਕਾ ਭੇਉ ਨ ਲਹੰਤਿ॥
‘They are the ones who have no accomplishments, no intellectual capacity and cannot gauge the importance of the written word.’

ਨਾਨਕ ਤੇ ਨਰ ਅਸਲਿ ਖਰ ਜਿ ਬਿਨੁ ਗੁਣ ਗਰਬੁ ਕਰੰਤ॥੧੫॥
‘Nanak, in reality, those who are arrogant but devoid of merit, are the unwise ones.’ 15

ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਥਾ ਸੋ ਮੈਂ ਥਾ *

ਅੱਜ ਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ, ਹੈ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਜੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਣਤ ਸਸਬਹੁ (ਸਥਾਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਹੁਗਿਣਤੀ) ਦੀ ਰੌਂਅ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰੀਏ ਤਾਂ ਕਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਟਖਟ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ 'ਪ੍ਰੰਤੂ' ਕਿਸੇ ਲਾਲਚੀ, ਹੰਕਾਰੀ, ਦੋ ਸੌ ਚਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਅਸਲ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸੂਈ ਦੇ ਨੱਕੇ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਉਂ ਤਹਿ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜਿਸ ਨੇ ਸਸਬਹੁ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਲਈ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਕੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਪੀਢੀ, ਪੁਖਤਾ ਅਤੇ ਸਦ¬-ਰਹਿਣੀ ਨੀਂਹ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ। ਸ਼ਰੀਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ, ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਲਹ-ਕਲੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਲੱਭਣ ਦੀ ਇਸ ਰੀਤ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਖੂਹਣੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਪੀਤਾ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਏਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਹੂ-ਪੀਣੇ ਹਰ ਮੁਲਕ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਮ ਸਾਊ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਵੱਲ ਫ਼ੇਰ ਪਰਤਾਂਗੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਜਬ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿ ਲਈਏ!

ਇਹ ਅਜਬ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਇੱਕ ਫ਼ਕੀਰ-ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਗੁਰੂ, ਦੀ ਜਿਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਨੱਖਾ ਮਨੁੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਚੂਲੀਆਂ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਉੱਭਰਿਆ। ਓਸ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਦੇ ਏਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪਰਉਪਕਾਰ ਕਮਾਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਨਿਰਜਿੰਦ ਰੀਤਾਂ, ਘਾਤਕ ਬਿਰਤੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ-ਰੌਂਅ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਨਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੈਵੀ ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ ਏਸ ਨੇ ਏਸ ਪੱਖੋਂ ਉਲਟੀ ਗੰਗਾ ਵਗਾਉਣੀ ਸੀ। ਏਸ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਹੈ ਗੌਰਵ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵੀ ਅਤੇ ਸਦਾ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵੀ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਗ਼ਲਤ ਘੜੇ ਅਸੂਲ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਜੋ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਤਾਜ ਪਹਿਨ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾਂ ਏਸ ਜਿਊਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਵਾਂਗ ਖਿੜੀ, ਅਲ੍ਹੜ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਪਟੋਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪਾਕ, ਸੋਖ ਚਿੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਹਿਕਦੀ ਰੀਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ। ਏਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਧਾਰ ਸੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਰਵਾਦਾਰੀ ਰੱਖਣਾ। ਰਵਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਜਾਨਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਏਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਗਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਏਸ ਰਾਹ ਤੁਰ ਸਕਣ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵੱਲੋਂ ਸਿਰਜੀਆਂ, ਮਨਮੋਹਣੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀਆਂ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਨਿਰੰਤਰ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਦੋ ਹੱਥ ਹੁੰਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਆਪਣੇ- ਆਪ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਜੋ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਸਕਣ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ, ਨਵੀਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ।

ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਨਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਪੈਰ-ਪੈਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਅਹੂਤੀ ਦੇ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੌਚਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ। ਪਰ ਏਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਰੇ ਹੰਭਲੇ ਜ਼ਰੂਰ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਣੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚਾਰ ਮਹਲ ਇਲਾਕਾ (ਔਰੰਗਾਬਾਦ, ਗੁਜਰਾਤ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਪਸਰੂਰ) ਤਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 14 ਲੱਖ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਨੇ 1750 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰੋਂ ਆਪਣਾ ਏਲਚੀ ਭੇਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਮ-ਨਾਂਵੀਏਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਪਟਾ ਲਿਖਾ ਲਿਆ। ਮਾਰਚ 1752 ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਜੰਮੂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੇ ਏਲਚੀ ਭੇਜ ਕੇ ਓਸ ਦੀ ਈਨ ਮੰਨ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੇਰਾਜਾਤ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਵੀ। ਐਤਕੀਂ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਵਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਓਥੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖਜੀਵਨ ਮੱਲ ਨੂੰ ਓਥੋਂ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਵਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।

ਇਉਂ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਲਾਹੌਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਮੇਤ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਏਸ ਦੇ ਵਿੱਰੁਧ ਕਿਸੇ ਕੋਈ ਰੋਸ ਨਾ ਕੀਤਾ; ਕੇਵਲ ਨਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਏਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਏਹੀ ਏਸ ਦੀ ਉਪਜ ਖਾਣਗੇ ਅਤੇ ਏਹੀ ਏਸ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨਗੇ। ਨਾਦਰਾਂ-ਅਬਦਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਏਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ, ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ। ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਉਪਰੰਤ ਜਦੋਂ ਬੇ-ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਟੋਲਾ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਹੂਬਲ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅੱਪੜਿਆ; ਜਦੋਂ ਪਾਣੀਪਤ ਦੇ ਜੇਤੂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਡਰੋਂ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਚੋਰ ਵਾਂਗ ਲਾਹੌਰੋਂ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਬੜੀ ਆਜਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ, ਕੜਾਕੇ ਸਹਿੰਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸੀ, ''ਪੰਜਾਬ ਸਾਡਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ; ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਏਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲਾਂਗੇ। ਕਿਸੇ ਭੁੱਖੇ ਜਰਵਾਣੇ ਤੋਂ ਏਸ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਵਾਂਗੇ।" ਏਵੇਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਆਖ਼ਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੱਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਨੌਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵਗਦੇ ਜਬਰ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ ਗਈ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਲਹੂ-ਵੀਟਵੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜ-ਲੜ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲਏ ਅਤੇ ਏਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਏ।

ਕਸ਼ਮੀਰ, ਮੁਲਤਾਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰੱਦਦ ਕਰਨੇ ਪਏ। ਆਖ਼ਰ 1819 ਵਿੱਚ 70 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਤੇਗ਼ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਮੁੜ ਏਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਏਸ ਉੱਤੇ ਸਹੀ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਸੌਗਾਤ ਸੀ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਇਸਕਾਰਦੂ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਮੁਲਕ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਦਲਾਈਲਾਮਾ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਸ਼ਨਿਸ਼ਾਹ ਨਾਲ, ਬਰਫ਼ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ, ਜੂਝਣਾ ਪਿਆ। ਆਖ਼ਰ 'ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀਉ' ਦੀ ਚੀਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਦਲਾਈਲਾਮਾ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਇਹ ਖ਼ੇਤਰ ਨਵੇਂ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ।

ਜਮਨਾ ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਪਾਰ ਦੇ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਕਥਾ ਬੜੀ ਰੌਚਕ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਤਨੋਂ ਨੰਗੇ, ਢਿੱਡੋਂ ਭੁੱਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੋਲੋਂ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਕੇ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਬਾਹੂਬਲ, ਦ੍ਰਿਢ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਆਪਣੀ ਅਣਖ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਲੋਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਬਣੇ।

ਜਮਨਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੀ ਕਥਾ ਵੀ ਇੱਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਥਾ ਹੈ ਸੂਰਜ ਵੰਸ਼ੀ, ਚੰਦਰ ਵੰਸ਼ੀ, ਰਿਸ਼ੀ-ਰਾਜਾਂ, ਅਵਤਾਰ-ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਰਗ ਲਈ ਪਰਮ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਹੀ ਖੰਦਕ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਲੰਕਾ ਸਾ ਕੋਟੁ ਸਮੁੰਦ ਸੀ ਖਾਈ॥)। ਇਹ ਐਸੇ ਤੀਸ ਮਾਰ ਖਾਂ ਨਿਕਲੇ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋਇਆ, ਮਸਲਨ ਵਾਸਕੋ ਡਾ ਗਾਮਾ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਓਸੇ ਦੀ ਈਨ ਮੰਨ ਲਈ। ਜੇ ਕਿਤੇ 17 ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਚੜ੍ਹੇ ਮਨਚਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਰਾਜ-ਮਹਿਲ ਉੱਤੇ 'ਹਮਲਾ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਚੰਦਰਵੰਸ਼ੀ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ। ਹਫ਼ੜਾ-ਦਫ਼ੜੀ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰਪਟ ਦੌੜ ਗਏ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਟੀ ਇਲਾਕਾ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਧਰਮ-ਆਧਾਰਤ ਵਹਿਮਾਂ ਤੋਂ ਤ੍ਰਹਿੰਦੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਜਲ ਸੈਨਾ ਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਪਾਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਵੇਚਣ ਆਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਤਾਜ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਆਪ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਬਣ ਬੈਠੇ।

ਜਦੋਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਦਲੀ; ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਵਾਂਗ ਬੇਹੱਦ ਘਟੀਆ ਕਰਮ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ; ਜਦੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਚੇਤੰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਬਸਤੀਆਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਈਆਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਹੇਠ ਵੀ ਬਟੇਰ ਆ ਗਿਆ; ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਬੈਠੇ ਪਰ ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਦਾਧਾਰੀ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਕੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਵਾਰਸ, ਆਪਣੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਡਰੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕਨਸੋਅ ਸੁਣ ਕੇ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਣਦੇ ਹੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਆਖ਼ਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਕੇ, ਤਰਲੇ-ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਮਨਾ ਹੀ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਣਤ ਮਨਸੂਬੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਬੰਗਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਘੜੀ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਰਵੱਈਆ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਅਸੂਲ ਦੀ ਅੰਸ਼ਕ ਤਰਮੀਮ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖ-ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਬੰਗਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ। 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛਪੀਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਏਸ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛਪਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਅੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਬੰਗਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੇ 'ਮਹਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ' ਨੇ, ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਨੂੰ 'ਡਰਾ' ਕੇ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਭੇਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਸ ਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਦਰਸ਼ਨ ਭੇਟ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਚਿਤਵ ਕੇ ਪੂਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਮਰੱਥ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ੰਖ ਇਹਨਾਂ 'ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ' ਦੇ ਤਿੰਨ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਵਜਾਇਆ। ਜੇ ਏਥੇ ਹੀ ਸਬਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਵਾਹਵਾ ਸੀ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਮੱਖਣ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਛੁਰੀ ਵਾਂਗ ਕਬਾਇਲੀ ਝੱਟ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਉੱਤੇ ਆ ਲੱਥੇ। ਅੰਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਪਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਆ ਕੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਾਪਸ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸਦਾ ਲਈ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਫ਼ੇਰ ਚਰਖੇ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਲੋਅ ਜਗ ਪਈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਹੀਂ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ (27 ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 24 ਜਨਵਰੀ 1954 ਤੱਕ) ਚੌਦਾਂ ਬਿਆਨ ਦਾਗੇ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਇ- ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਦਿਵਾਵੇ। ਮੋਟੇ-ਠੁੱਲ਼੍ਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਇਹ ਬਣਾਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਗਲਾ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ ਓਦੋਂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਮੋਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਮੋਮ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਢਲ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਬਗਲਾ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਓਸ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੋਮ ਰੱਖਣ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂ ਨਾ ਫੜ ਲਈਏ ਤਾਂ ਜੁਆਬ ਸੀ, 'ਕਾਇਦੇ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।'

ਜੁਆਬ ਸਹੀ ਸੀ, ਅਰਬਾ ਵੀ ਜਿਉਂ ਕਾ ਤਿਉਂ ਸੀ ਪਰ ਵੱਡੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਕੁਨਬਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਡੁੱਬ ਗਿਆ। ਅੱਧਾ ਕਸ਼ਮੀਰ 63 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਸੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਘੁੰਡ ਚੁਕਾਈ। ਪਰ ਇਹ ਮਹਾਂ ਗਿਆਨੀ ਹਨ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਹਨ (ਜੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋਵੇ ਤਾਂਹੀਏਂ), ਮਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹਨ; ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕਉਣ ਆਖੇ 'ਰਾਣੀਏ ਅੱਗਾ ਢੱਕ'।

ਜੇ ਏਨੀਂ ਕੁ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਉਣ ਜੋਗੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਤਿ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਸਹਿੰਦੇ ਜੋ ਇਸਕਾਰਦੂ, ਗਾਰੋ ਆਦਿ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਡਰੈਗਨ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਇਹ ਰੱਖ ਨਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਬਾ-ਅਦਬ ਚੀਨ ਨੂੰ ਭੇਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਿੱਬਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਵੇਦੀ ਉੱਤੇ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਏਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਚਰਖੀ ਘੁਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, 'ਉਹ ਤਾਂ ਬੰਜਰ ਇਲਾਕਾ ਹੈ। ਓਥੇ ਤਾਂ ਘਾਹ ਦਾ ਪੱਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉਗਰਦਾ'। ਏਸ ਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੰਜੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, 'ਮੇਰੀ ਖੋਪੜੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦਾ। ਇਹ ਵੀ ਚੀਨਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ।' ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨ ਆਈ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ 'ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚੀਨ ਇਲਾਕਾ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਏਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।' ਪਰ ਇਹ ਭੀਸ਼ਮ-ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਵੀ ਵੱਡੇ ਬਾਲ- ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲੰਗੋਟਾਂ ਵਾਂਗ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਦੋਂ ਖੁਰ-ਭੁਰ ਗਈ। ਚੀਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ, ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਮੰਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਏਧਰੋਂ ਵੀ ਨਵੀਂ ਸਿਰਜੀ ਗਾਂਧੀਗਿਰੀ ਕਰ ਕੇ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੀਹਨੇ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਕਰਨ ਲਈ ਚਰਖੇ, ਚਰਖੀਆਂ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਓਤਪੋਤ ਹੋ ਕੇ ਨਿਰੰਤਰ ਘੁਕਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਨਤੀਜਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ''ਜੋਗੀ (ਚੀਨੀ) ਉਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਏ, ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ।"

ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਖੱਦਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਥਾਨ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਜੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲਾਕਾ (3702 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਬਾਹੂਬਲ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਕੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਚਿੜੀ ਦੇ ਪੰਜੇ ਜਿੰਨਾਂ ਗੋਆ। ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਨਿਗੂਣੀ ਏਸ ਲਈ ਵੀ ਕਿ ਓਥੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸੂਰਮਾ ਰਣਖੇਤ ਰਿਹਾ - ਉਹ ਸੀ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ ਵਾਲਾ।

* ਇਸ ਮੈਅ-ਕਦੇ ਮੇਂ ਸੌਦਾ, ਹਮ ਤੋ ਕਭੀ ਨ ਬਹਿਕੇ,
ਸਬ ਮਸਤੋ ਬੇ-ਖ਼ਬਰ ਥੇ, ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਥਾ ਸੋ ਮੈਂ ਥਾ।

ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਚਾਲ ਆਖੀਏ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ? ਅਕਬਰ, ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਅੱਜ 'ਅਲੱਗਵਾਦੀ, ਵੱਖਵਾਦੀ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ'; ਉਹ ਤਾਂ 'ਏਕਤਾ ਆਖੰਡਤਾ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹਨ' ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ 'ਖਿੱਚ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਰੂਹਾਂ ਤੱਕ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਹਨ।' ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰ੍ਹੇਆਮ ਗੱਦਾਰ ਵੀ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਯਾਦ ਕਰੋ ਨਾਅਰਾ, ''ਸਰਦਾਰ ਕੀ ਬੇਟੀ, ਗੱਦਾਰ ਕੀ ਬੇਟੀ") ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥੀਂ ਮੁਲਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਲੁਟਾਏ, ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਨਿਗਲ ਗਏ। ਉਹ 'ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ਭਗਤ' ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਦਾ ਕਦੇ ਤਖ਼ਤ ਉੱਤੋਂ ਪੈਰ ਹੀ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਲਹਿੰਦਾ। (ਬੀਜੇ ਬਿਖੁ ਮੰਗੈ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਵੇਖਹੁ ਏਹੁ ਨਿਆਉ॥)। ਇਹ ਗੂੜ੍ਹ-ਰਹੱਸ ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਪਰਮਾਨੰਦ ਕੋਸੰਭੀ, ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ (Myth and Reality) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਵੇਂ (ਪੰਨਾਂ 24 ਉੱਤੇ) ਦੇਵਰਾਜ ਇੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚਲਾ ਬਿਆਨ ਚਿਤਾਰਦਾ ਹੈ। ਇੰਦਰ ਨੇ ... ਨੂੰ ਆਖਿਆ, ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਅਰੂਰਮਘ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਮੂਹਰੇ ਸੁਟਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਸੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰੜਦਿਆਂ ਮੈਂਨੇ ਸਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰਿਆ, ਪਰਾ-ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਾਲਕੰਗਾਂ ਨੂੰ ਏਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਵਾਲ ਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਿਆ। ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਰਤੂਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ: ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵੇ (ਤਖਤ ਢਾਹੇ, ਦਰਬਾਰ ਵਿੰਨ੍ਹੇ, ਕੁਤਬਖਾਨਾ ਫੂਕੇ) ਚਾਹੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ (ਸੰਤ , ਸੇਵਾਦਾਰ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ); ਨਾ ਜਬਰੀ ਖੋਹ ਕਰਨ (2ਜੀ ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ, ਐੱਸ-ਬੈਂਡ ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ, ਬੇਲਾਰੀ ਲੋਹਾ ਖਾਣਾਂ ਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਘਪਲਿਆਂ) ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਨਾਲ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਜੋ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰੇ ਓਸ ਦਾ ਤੇਜ-ਪ੍ਰਤਾਪ ਕਦੇ ਮੱਠਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।'

ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਕਰੀਰ ਲੜੀ ਆਰੰਭ

ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨਾਂ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਕੁਈ ਢੁਕਵੀਂ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ ਪਰ ਏਸ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅੜਚਨਾਂ ਕਈ ਸਨ। ਮੁੱਢਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅੜਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਢੁਕਵੇਂ ਸਥਾਨ ਆਦਿ ਦੀ। ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ ਮੈਕੌਲਿਫ਼ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਦੇਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਮਸਲਾ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਹੌਂਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਝੋਲੀ ਫ਼ੈਲਾਈ ਜਾਵੇ।

ਮੈਕੌਲਿਫ਼ ਵਾਂਗ ਸਿਰਦਾਰ ਵੀ ਸਦਾ ਗੰਗਾ (ਅਰਥਾਤ ਸਥਾਪਤੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੀ ਵਗਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਓਸ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਤਾਂ ਸਥਾਪਤੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਉੱਦਮ ਕਰ ਕੇ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਸਿਆਸੀ ਪਿੜ ਦੇ ਮਾਹਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਇਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਸੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਕਰ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਬੇ-ਕਫ਼ਨ ਹੀ ਤੁਰ ਗਏ, ਏਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਰਬਤ ਤੱਕ ਕੁਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦੀ।

ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਔਕੜ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬੜਾ ਖ਼ੁਦਦਾਰ ਇਨਸਾਨ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਓਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਓਸ ਲਈ ਝੋਲੀ ਫ਼ੈਲਾਉਣਾ ਵੀ ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋਸਤਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਟੋਹਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਮੱਠਾ ਰਿਹਾ। ਆਖ਼ਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਖਰਚਾ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਤਾਜਦਾਰਾਂ ਦੇ ਭੂਖੰਡ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਢੁਕਵੀਂ ਹੋਵੇ।

ਆਖ਼ਰ ਓਸ ਜੁਝਾਰੂ ਸੂਰਮੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸਾਲਾਨਾ ਲੈਕਚਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਦਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹੈ, ਪਟਿਆਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ। ਓਸ ਨੇ ਏਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਦੇਵਨੇਤ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਪ-ਕੁਲਪਤੀ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਤੋਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਕੇ ਕੰਮ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹ ਲਿਆ।

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਤਕਰੀਰ ਲੜੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਏਸ ਅਧੀਨ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਕੋਲੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਕ ਵਿਆਖਿਆਨ ਸਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ। ਏਸ ਉੱਤੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਖਰਚਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਐਤਕੀਂ ਵਾਰੀ ਏਨੇਂ ਕੁ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਗਾਂਹ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ।

ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਏਨਾਂ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜ ਕੁ ਲੱਖ ਰੁਪੈ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਿ ਓਸ ਦੇ ਵਿਆਜ ਨਾਲ ਵਿਖਿਆਨ-ਕਰਤਾ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ, ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਅਤੇ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲੰਗਰ-ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਏਨੀਂ ਕੁ ਹੈ ਕਿ ਏਸ ਨਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਿਆ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਓਸ ਦੇ ਵਿਆਜ ਨਾਲ ਕੰਮ ਸਰਦਾ ਰਹੇ।

ਪੰਜ ਲੱਖ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਆਰੰਭੇ ਗਏ। ਸੱਠ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜਣਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਗਰਾਹੇ। ਪੱਚੀ ਹਜ਼ਾਰ ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਏਵੇਂ ਹੀ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰੂਪਿੰਦਰਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੇ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੈਂਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈ ਏਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਦਿੱਤੇ। ਸੱਠ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਦਸਵੰਧ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਉਂ ਕਰ ਕਰਾ ਕੇ ਦੋ ਲੱਖ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈ ਉਸ ਨਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਦੋ ਲੱਖ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵੀ ਦਸਵੰਧ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪੁਖਤਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਨੂੰ ਆਂਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਪੈਸੇ ਜੁਟਾਉਣ ਦੀ ਗਾਥਾ ਇੱਕ ਪੱਖੋਂ ਰੌਚਕ ਵੀ ਹੋ ਨਿੱਬੜੀ। ਜੂਨ 2010 ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੇਖਕ ਇੰਗਲੈਂਡ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਸਬੰਧੀ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਮੀਰ ਮਿੱਤਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਏਨੀਂ ਨਿਗੂਣੀ ਰਕਮ ਤਾਂ ਉਗਰਾਹ ਹੀ ਲਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਇੱਕ ਮਿਤਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਜੁਆਬ ਬੜਾ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਸੀ। 'ਇਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਸੱਤ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਪੌਂਡ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਏਨੇਂ ਕੁ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੱਲਾ ਹੀ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।' ਅੱਗੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਗਲ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਓਸ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕੁਝ ਨ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ 'ਦਾਨੀ' ਸੱਜਣ ਸਨ; ਸੌ ਫ਼ੀਸਦੀ ਪੰਥਕ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਤਿਆਤ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ, 'ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਬੜਾ ਅੱਖੜ ਆਦਮੀ' ਸੀ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਵਿਦਵਤਾ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਬੇਜੋੜ ਸੇਵਾ, ਹਰ ਪਲ਼ ਕੌਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਦਾਜ਼, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਸਹਿੰਦਿਆਂ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਵਿਚਰਨਾ, ਸਾਰੀ ਘਾਲ-ਕਮਾਈ ਪੰਜਾਬੀ ਪੈਂਤੀ ਦੇ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰਾਂ ---ਅ---ਖ---ੜ ਵਿੱਚ ਡੋਬ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੋਸਿਆ। ਜੇ ਮੈਂ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਨੂੰ 'ਅੱਖੜ' ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਾ ਵੇਖਦਾ। ਖ਼ੈਰ, ਤੀਰ ਭੱਥੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਓਸ ਵੱਡੇ 'ਦਾਨੀ' ਨੂੰ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਗੁਰੂ ਕੋਲੋਂ (ਓਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਓਸ ਨੇ ਏਨਾਂ ਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਓਸ ਨੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਓਸ ਦੀ ਨਾ-ਅਹਿਲੀ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਥ ਨਾ ਖਿੱਚਿਆ। ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਤਾਂ ਹੋ ਹੀ ਚੁੱਕਾ ਸੀ! ਇਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਅਣ-ਆਈ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਸੀ।

ਸ਼ਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾ ਕੇ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲੋਂ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜ ਲੱਖ ਇਕੱਲਿਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਲੱਖ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤੇਵਰ ਵੀ ਬਦਲ ਗਏ। 'ਤੁਸੀਂ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਘਾੜਤਾਂ ਘੜ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ 'ਕੁਝ ਕੁ' ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਏਸ ਲਈ ਕੁਝ ਨ ਕੁਝ (ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ) ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।' ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਸ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁਈ ਗੱਲ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਨ ਨੂੰ ਵਾਜਬ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਸਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਅਚਾਨਕ ਅਵੱਲਾ ਮੋੜ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਏਸ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੀ ਘਬਰਾਹਟ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ। ਤੁਰੰਤ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਿੰਨ ਸੱਜਣ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਿਰਪਾ ਹੈ। ਓਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਓਸ ਆਪਣੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵੇਖਦਿਆਂ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਹੀ ਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਦਸਵੰਧ ਉੱਤੇ ਹੀ ਟੇਕ ਰੱਖੀ ਗਈ।

ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਏਸ ਲਈ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰਹੇ ਕਿ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਪੰਥਕ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕਦਰ ਹੈ। ਕਈ ਸਾਰੇ ਭਰਮ ਵੀ ਟੁੱਟੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਸਭ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਖਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਹਰ ਮਾਈ-ਭਾਈ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਕੀ ਦਸਵੰਧ ਨੇਮ ਨਾਲ ਕੱਢਣ। ਏਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸੰਵਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨ ਲੈਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। 'ਗੁਰੂ ਕੀ ਕਉਡੀ' ਸਾਡੇ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਹਿਰ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਏਸ ਲਈ ਦਸਵੰਧ ਆਖ਼ਰ ਗੁਰੂ ਨਮਿਤ ਹੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਦ ਤੋਂ ਮੰਦ ਬੁੱਧੀ ਇਨਸਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਾਲਚੀ ਕਿਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ 'ਗੁਰੂ ਕੀ ਕਉਡੀ' ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਆਖ਼ਰ ਖੁਆਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਮੰਗਣ ਗਇਆ ਸੁ ਮਰ ਗਇਆ) ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਸਵੰਧ ਵਰਤਣ ਵਿੱਚ ਨ ਨਮੋਸ਼ੀ, ਨ ਝਿਜਕ, ਨ ਖੁਆਰੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਏਸ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾ (ਪ੍ਰਥਾ) ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਨੀਹਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਅਜਬ ਤੇ ਅਜਾਇਬ ਤੇ ਉਮਰਸਾਹਿ ਸੰਘੇ ਮਸੰਦ ਹੈਸਨਿ.. .. .. ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਾਹਿਬ (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ) ਪੁੱਛਿਆ: ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਕੀ ਕੌਡੀ ਕੀਕਰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਂ? ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕਹਿਆ: ''.. .. ਜੈਸੇ ਵਿਖੁ ਤੈਸੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।'' ਤਾਂ ਬਚਨ ਹੋਇਆ: ''ਏਤੇ ਕਰ ਤੁਸਾਡਾ ਉਧਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।''
(ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ, ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤਮਾਲਾ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 1955, ਪੰਨਾ 112)


ਉਪਰੋਕਤ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋ ਲੰਘਦਿਆਂ ਆਖ਼ਰ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉੱਤੇ ਲੈਕਚਰ ਲੜੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਹੀ ਗਈ। ਏਸ ਲੜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਖਿਆਨ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਣ ਸਬੰਧੀ 20 ਜਨਵਰੀ 2011 ਨੂੰ ਸੀ ਜੋ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਸੰਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਡੌਕਟਰ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਏਨੀਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਕਿ ਕਈ ਦਰਜਨ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਸੁਣਨਾ ਪਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਸਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓਸ ਦੀ ਕਰਨੀ ਦੀ ਸਰਾਹਨਾ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਇੱਕ ਜਾਣਿਆਂ ਕਿ ਓਸ ਦਾ ਆਉਣਾਂ ਸੁਕਾਰਥ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦਾ ਯਤਨ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ, ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਘਾਲ ਥਾਂ ਪਈ। ਆਉਂਦੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਰਦਾਰ ਸਬੰਧੀ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬਚਾ ਛਾਪਣ ਦਾ ਮਨਸੂਬਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਚੇਤੰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਹ ਕਾਮਨਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਰੰਗਲੇ ਸੱਜਣ ਦੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਦਾ ਸਹੀ ਸੇਧ ਮਿਲਦੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਹਾਂ ਨਿਰਮਲ ਕੀਰਤੀ ਤੇਲ ਵਾਂਗ ਹਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣੇ। ਨਾ ਕਦੇ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ-ਸਰੂਪ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ਨਾ ਕਦੇ ਸਿਰਦਾਰ ਵਰਗਾ ਅਣਖੀ ਫ਼ਕੀਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੁਬਾਰਾ ਆਵੇਗਾ ਜੋ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਓਸ ਦੀ ਕਲਗ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕ ਝਲਕਾਰੇ ਉੱਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਵਾਰਨ ਨੂੰ ਧੰਨਭਾਗ ਜਾਣੇ।

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ


ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਵਿਧਾਤਾ ਨੇ ਬੜੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਘੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਉੱਤਮਤਾਈ ਦੇ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬੌਧਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾ ਕੇ, ਓਸ ਉੱਤੇ ਅਨਿੰਨ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਲੇਪ ਕਰ ਕੇ ਐਸਾ ਪੁਤਲਾ ਗੁਰੂ ਨੇ ਸਾਜਿਆ ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਥੰਮ੍ਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ। ਓਸ ਨੇ ਇੱਕ ਹੱਥੀਂ ਵਾਹੀ ਕਰਦੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ. ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਤੱਕ ਦਾ ਰੰਗੀਨ ਸਫ਼ਰ ਬੜੀ ਸਜ-ਧਜ ਨਾਲ, ਪੂਰਣ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸੰਪੰਨ ਕੀਤਾ। ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਅਤੇ ਇਕੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ, ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ, ਪੂਰਨ ਸਿਦਕ ਨਾਲ ਹੰਢਾਇਆ। ਆਖ਼ਰ ਉੱਹ ਸਿੱਖ ਸੋਚਵਾਨਾਂ ਲਈ ਵੱਡਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬਣ ਗਿਆ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਬੇਕ ਅਤੇ ਅਣਥੱਕ ਮਿਹਨਤ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਮਸਲੇ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਉਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਤੋੜ ਨਿਭਿਆ। ਕੋਈ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਝੇਪ, ਕਿਸੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਭਉ ਓਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੋਂ ਵਿਚਲਿਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਖ਼ੂਬੀ ਨਿਭਾਉਣਾਂ ਓਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਦੇ ਓਸ ਕੋਲ ਕਈ ਗੁਰ ਸਨ। ਓਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਸਨੇਹ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।

ਏਹੋ ਸਨੇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਓਸੇ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਉਹ ਮਹਾਂ-ਤਿਆਗੀ ਤੱਤ-ਵੇਤਾ ਮੁੱਢਲੇ ਸੁਭਾਉ ਪੱਖੋਂ ਫ਼ਕੀਰੀ ਦੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰਕ ਰਹਿਮਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇ-ਨਿਆਜ਼ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ ਮਹਾਂ-ਚੇਤੰਨ ਜਗਿਆਸੂ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਵਸਤੂ ਓਸ ਨੂੰ ਆਪੇ ਚੁਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਰਾਹ ਉਤੋਂ ਵਿਚਲਿਤ ਕਰਦੀ ਜਾਪੀ ਓਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੇਚ ਜਾਣ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀ।

ਸਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਆਲਮ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਰਹੱਸ ਸਮਝਣ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ; ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਅਮੁੱਕ ਦਲੇਰੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ, ਸੰਕਲਪਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਬਿੰਬਾਵਲੀ, ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਤਸ਼ਬੀਹਾਂ, ਮੁੱਢਲੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾ, ਸੰਵਾਰ, ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਵਾਵਾਂ ਕੰਨ ਧਰ ਕੇ ਓਸ ਨੂੰ ਸੁਣਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀਆਂ ਦਾਦ ਦੇਣ ਲਈ ਘੜੀ ਦੋ ਘੜੀ ਥੰਮ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਹਰ ਸ੍ਰੋਤਾ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾਲ ਚਰਚਿਤ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਧਾਰਣ ਪੇਂਡੂ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਚਤਮ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਧੁਰੰਦਰ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਓਸ ਦੇ ਤਰਕ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਕੌਮੀ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ, ਮੁੱਢੋਂ ਨਿਰੁੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਉਹ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। ਏਸ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਗੁਣ ਦੀ ਓਸ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਬ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਰਣ-ਤੱਤੇ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇ ਧੜ ਜੂਝਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਓਸ ਨੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪੱਖ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਐਸੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੁਰਅਤ ਨਾ ਕੀਤੀ। 'ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸਾਹਘਾਤ' ਵਾਲਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ 'ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ' ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤਰਕਯੁਕਤ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਕਰੜੀ ਨਿਖੇਧੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਨੀਤੀਵੇਤਾ ਸ਼ੀਰੇ ਮਾਦਰ ਸਮਝ ਕੇ ਡਕਾਰ ਗਏ; ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵੀ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਘੋਰ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਗਰਕ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਇੱਕ ਅੱਧ ਸੜਕਛਾਪ ਨੁਮਾ ਐਮ. ਪੀ. ਨੇ ਘਟੀਆ ਟਿੱਚਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਕਰ ਕੇ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਦਿਵਾਲੀਏਪਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੀ ਕੀਤਾ।

ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਪੱਕ, ਅਹਿੱਲ ਯਕੀਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਓਸ ਲਈ ਸਦਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਆਮ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਜ਼ੁਬਾਨ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੋਮ ਵਾਂਗ ਢਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਤਸੱਵਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ-ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਪਟ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਓਸ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ, ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਉੱਤੇ ਚੁੱਪੀ ਵਰਤ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਨੂੰ ਸੁੰਘਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਵਜਦ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦਾ, ''ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੰਦਨ, ਨੰਦਨ ਕੋ ਅਭੀਬੰਦਨ ਕੈ ਪਦ ਜੇ ਅਰਬਿੰਦੂ। ਦੁੱਖ ਦੁੰਦ ਨਿਕੰਦਨ ਆਨੰਦ ਕੰਦ ਮੁਕੰਦ ..." ਨੂੰ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਹੋ ਖੂਬੀ ਅਤੇ ਏਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਅਤੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ।

ਅਨੇਕਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ, ਧਰਮ ਦੀ ਸੋਝੀ, ਕਾਦਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾਲ - ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੁੰ ਗਲਵੱਕੜੀ ਵਿਚ ਲੈਣ ਵਾਲਾ - ਪਿਆਰ, ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ, ਦੂਜੇ ਜਹਾਨ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਸਬੰਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਚਾਹ, ਗੁਰੂ-ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਤਤਪਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਤੀਬਰ ਲਾਲਸਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ, ਜਦ ਇਹ ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿਆਹੀ ਸਿਰਜਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਵਾਕ ਅਤੇ ਲੇਖ ਬਣਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਅਹਿਰਣ ਉੱਤੇ ਘੜੇ ਹੋਏ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਟੁਣਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਣੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਲੇਖ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਲਾਉਣ ਤੱਕ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਅਲਪ ਬੁੱਧੀ, ਖਰੜ ਗਿਆਨੀਆਂ, ਸਿਆਸੀ ਨੌਸਰਬਾਜ਼ਾਂ, ਵਿਹਲੜ ਘੁਣਤਰੀ ਵਿਤੰਡਾਵਾਦੀਆਂ, ਆਪਣੀ ਹਉਮੈ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਗਲ ਤੱਕ ਖੁਭੇ, ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਆਪੇ ਮੋਹੇ ਗਾਲੜੀਆਂ ਨੂੰ ਓਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅੱਖੜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਗਿਆਸੂਆਂ, ਸ਼ਰਧਾਵਾਨਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਓਸ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਮੋਤੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ੈਰ ਪੈਂਦੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਕਦੇ ਗੁਰੂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੀਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਪਰ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਡੌਕਟਰ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਦਾਰ ਦਾ 'ਚੇਲਾ' ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਏਸ ਤਖੱਲਸ ਨੂੰ ਪੁੱਠੇ ਕੌਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ। 'ਚੇਲਾ' ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਨਾ ਹੀ ਅੱਜ ਹਾਂ (ਕਬੀਰ ਸਮੁੰਦੁ ਨ ਛੋਡੀਐ ਜਉ ਅਤਿ ਖਾਰੋ ਹੋਇ॥ ਪੋਖਰਿ ਪੋਖਰਿ ਢੂਢਤੇ ਭਲੋ ਨ ਕਹਿਹੈ ਕੋਇ॥) ਪਰ ਓਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਏਸ ਨੁਕਤੇ ਉੱਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਜਤਾਉਣ ਨਾਲ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਹੇਠੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਨਾ-ਕਾਬਲੇ-ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਸੀ। ਉਂਝ ਵੀ ਓਸ ਬੇਪਰਵਾਹ ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਮਾਣ-ਵਰਧਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਿਰਦਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰਲ ਬੱਕ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਗੁੱਡਅਰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਓਸ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਿਆ। 'ਚੀਨ ਦਾ ਮਾਤਮ' ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਦਰਿਆ ਸਭ ਮਰਿਯਾਦਾਵਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਵੱਸਦੇ ਸਭ ਕਿਸਾਨ ਉੱਜੜ-ਪੁੱਜੜ ਗਏ। ਕੁਝ ਕੁ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਵਹਿੰਗੀ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਕੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਰੇ ਸਮਾਨ ਤੋਂ ਉੱਤੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਕਰ ਕੇ ਓਸ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੱਜੀ ਰੱਖੀ। ਬੜੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਓਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਓਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਏਸ ਵਿੱਚ ਬੀਅ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਤਬਾਹੀ ਕਰ ਕੇ ਥੱਕ ਜਾਵੇਗਾ, ਆਪਣੀ ਮਰਿਯਾਦਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਹੋ ਕੇ ਵਗਣ ਲੱਗੇਗਾ। ਮੇਰੀ ਧਰਤੀ ਏਸ ਦੀ ਗਰਿਫ਼ਤ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਫੇਰ ਮੇਰਾ ਭੁੱਖਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨਾ ਲੋਚੇਗੀ ਤਾਂ ਓਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਹ ਬੀਅ ਏਸ ਵਿੱਚ ਬੀਜਾਂਗਾ। ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਲ ਕੇ ਖਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਅਨਾਜ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਦੂਜੇ ਭੁੱਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।'

ਸਿਰਦਾਰ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮਾਰੂ ਹਮਲੇ ਹੋਣਗੇ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਸਭ ਕੁਝ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ਜਾਪੇਗਾ। ਅਸੁਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਗ਼ਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਵਿਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਗੁਰੂ ਭਰੋਸੇ ਚੰਗੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਆਸ ਟੁੱਟਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ। ਅਸਲ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਬੀਅ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਗਲ਼ ਨਾਲ ਲਾਈ ਰੱਖਣਾ। ਬੀਅ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਮਿਸਰ ਦੀਆਂ ਪਿਰਾਮਿਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੀਅ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਬੀਜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਪੌਦੇ-ਪੇੜ ਬਣ ਗਏ। ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਹੋਰ ਉਪਜਾਊ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਸੂਰਜ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਲੈ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਬਿਖੇਰੇਗਾ, ਓਸ ਬੀਅ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰੇ ਬੀਜ ਦੇਣਾ। ਉਹ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗਾ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦਰਖਤ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਖੀਆਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਛਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਏਸ ਲਈ ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਬੀਅ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।''

ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉੱਤੇ ਤਕਰੀਰ ਲੜੀ ਆਰੰਭਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ (20 ਜਨਵਰੀ 2011) ਨੂੰ ਮੈਂ ਬੀਅ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਜ਼ਿਹਨ ਏਥੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਏਸ ਲਈ ਏਸ ਬੀਅ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਸਮਾਂ, ਸਥਾਨ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲ ਹੋਵੇ; ਆਪ ਵੀ ਰੱਜ ਜਾਈਏ, ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਖੀ ਵੀ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਰ ਭੁੱਖੇ ਦੀ ਗੁਰ-ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਭੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋਵੇ, ਜਗਿਆਸੂ ਸਰਸ਼ਾਰ ਹੋਣ। ਗੁਰੂ-ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਹਰ ਸੁਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਝਲਕ ਪਾਉਣ।

Banda Bahadur’s understanding and interpretation of the concept of sovereignty

[I am before the public again after a brief interval. This was necessitated by several factors. I had gone to Thailand for about two weeks. Thereafter, I had to attend two important seminars at Punjabi University, Patiala. For one of them I was required to write a paper.
The paper I wrote is presented below. I hope it will be of some use to those keen to know about Sikh polity and about Banda Singh Bahadur.]

1) Fragments clinging to fragments may have made it possible for Lucretius to identify objects, to “know and name them.” But slicing history into neat portions and trying to understand it fragment by fragment is perhaps not the best method of doing so. The Guru himself indicated that the effort of ten Nanaks has to be looked upon as inspired by unity of thought when he laid down the doctrine that all Nanaks in their ten human forms were to be regarded as one single Guru. The non-acceptance of the thesis is the single element that has marred understanding of the true import, purpose, direction and content of Sikh history. The tendency to interpret events in isolation, to consign them to carefully crafted niches, has marred the appreciation of the contribution of Banda and his companions.

2). On account of this, ever since his sudden appearance on the Punjab scene and his equally dramatic exit from the world, Banda Singh Bahadur has remained an enigmatic figure defying comprehension. To add to it, even the conventional sources of history have not been properly mined to yield information about him and his work in the six years of intense activity allotted to him by history. The total disorientation of modern historians regarding the ethos of the Sikh movement, has taken its own toll. This has rendered them incapable of drawing conclusions from the clear messages emanating from the period. The expressive symbolism and rich imagery, that has fortunately been passed down fully intact, has not been adequately interpreted. This includes very expressive legends on the coins and official seal of the period, graphic description of Banda’s battles, new trends in the exercise of sovereign power, rather broad hints about hitherto unheard of power relationships in society and the palpable sympathy for the lowly and the abandoned sections as depicted in many contemporary documents that survive. Not the least is the spiritual inspiration of the movement that nudged everything rationally inexplicable into the realm of reality.

3). Difficulties and mental reservations that impeded the objective assessment of Banda and his times also deserve mention. Contemporary Muslim historians use language that indicates the total frustration and shock at the enormity of unfolding events. Despite the intense admiration for Banda, which they expressed in equally intense hatred, they aligned themselves with the Mughal state which they further identified closely with Islam and wrote from the perspective of rulers and their faith. Their influence has corrupted the vision of modern historians like Syad Muhammad Latif. Taking his cue from them, Latif, tried to weave the private purpose of demonising Banda with the presentation of history. The contemporary Hindu historians are conspicuous by their absence. Those of the later period (except perhaps Ganesh Das Wadhera) surrendered to the convenient dynastic ambitions of the Sikh rulers and the imperialistic demands of the British. The natural reluctance of patronage seekers to annoy people in authority for the sake of propagating the truth has not been pronounced in this part of the world. The Sikhs themselves had no use for the self-denying theory of polity propounded by the Guru and practiced by Banda. Rattan Singh Bhangu who alone could appreciate it, unfortunately betrays signs of succumbing to official propaganda unleashed by the state. To this he added a prejudice against Banda for his failure to establish a long lasting State. They chose the easy path of blaming him although the blame lay squarely at the door of those who deserted him at the crucial time. It went unnoticed that the dissenting Sikh leaders had cast away the collective success of the Sikhs in exchange for dreams of personal fulfilment, hoping to pass off desertion as better strategy. The Sikh historians were, clearly not attuned to making an objective assessment of Banda. For the Sikh potentates of the later period Banda was a revealing mirror and therefore an embarrassment.

4). To believe that Banda came with just five arrows, five companions, only twenty-five soldiers and that the legacy of two and a half centuries did not travel with him to the Punjab from Nanded, is to completely go astray. The teachings, the spiritual training and examples set by the Gurus had yielded a plentiful harvest of honourable, autonomous individuals profoundly ‘ignorant of the rules of slavish behaviour’1. They had been organised into the close-knit, militarily trained Order of the Khalsa which had been charged with extending God’s domain beyond the self. To those who ignore the magnitude of Banda’s epic performance and its worldwide ramifications, it becomes a mere expression of revenge, an orgy of violence by a vicious character and the macabre play of forces starved for political prominence. To ignore the ameliorating philosophy that Banda and his companions came with is to fall straight into the lap of motivated Mughal news-writers and to be reduced to the level of biased, short-sighted historians like Latif.

5). Banda’s supposed deviation from the path of the Guru, also appears to be a fall-out of the sustained propaganda of the Mughal state. The strategy appears to have been finalised by Aurangzeb who assigned a pacifist role to the earlier Gurus. He is already on record as having asked Guru Gobind Singh to adopt the pacifist ways of the elders of his faith, He asked Wazir Khan to remind the Guru to avoid the trappings of political power and to shun deviation from the path of “other recluses and his own ancestors.”2 Banda was accused of having become the head of the ‘harmless sect’ of Nanakpanthis by ‘deception,’ of ‘collecting malcontents around him’ and of persuading them by ‘misrepresentation and deception to light the fires of discontent in Hindustan, the Punjab and the world.’ He was supposed to have ‘defiled the places of worship’ to have raised ‘the sword of oppression.’3 This official propaganda was fully or partially imbibed by later historians in varying degrees according to their persuasions. Latif finds Banda’s “policy (to be) directly opposed to Nanak and Govind Singh –.” He thereafter finds it safe to characterise him as a “wild beast -- a monster—(with) blood-thirsty propensities.”4 His conclusion is based on the perception that Banda’s revolution was merely a ‘Muslim-Sikh conflict.’5

6). H. R. Gupta’s bold attempt to project Banda’s struggle as a Hindu led, Hindu supported “nationalist movement” appears untenable.6 Ahmed Shah Batalvi understood that the Guru administered amrit to Banda before bringing him to join the Khalsa at his camp in Nanded.7 Banda’s ‘revolt’ was characterised as the ‘Khalsa revolt.’8 Fugitives, who represented to the emperor to implore intercession, identified Banda as a ‘Sikh of the Guru.’ Banda used the Sikh terminology in addressing strangers. To him everyone was a ‘Singh.’ He urged the Hindus and the rulers of the hills to merge with the Khalsa. There is strong contemporary evidence that Banda was a follower of the Udasi order ‘founded’ by Baba Sri Chand son of Guru Nanak. This would make him fully aware of the Sikh mission and tenets even before he met the Guru. He always invited his visitors to take the pahul and to join the Khalsa.9 Several persons received the Khalsa pahul from him. The three prominent persons who accepted his invitation were Dindar Khan son of Jalal Khan Rohilla a minor ruler, Mir Nasiruddin a news-writer and Chhajju a Jat from Panjwar. He himself presided over the religious ceremonies of initiation.10 Banda’s state papers bear ample evidence of their origin in the Sikh establishment. At Amritsar, Banda invited young men to embrace Sikhi, promising remission of land revenue and other rewards. Thereupon the people of Majha joined the Khalsa.11 Ganda Singh quotes a dated Punjabi manuscript to affirm that not only was Banda strictly following the instructions laid down in the Guru Granth but was also meticulously following the direction of Guru Gobind Singh.12 This evidence is sufficient to characterise Banda’s political undertaking as a revolution led by the Khalsa.

7). Banda’s struggle was not against the Muslims or Islam as he himself stated in one of his official pronouncements.13 He had to overcome a grave provocation to make this declaration of intent. The pronouncement came within months of the general order of extermination issued against the Sikhs by the emperor.14 He was waging a war to empower the ordinary people. He aimed at establishing a state which was not faith specific. It belonged to all who lived within its territories. This makes him the head of a ‘People’s Republic.’ The most important institution that sustained the medieval state was the army. He recruited his army from amongst the Sikhs as well as the Muslims.15 It possibly had a sprinkling of Hindus also though that cannot be readily ascertained as a fact. The ‘low-caste’ people who joined Banda were living on the fringes of Hindu society and had no love for it and readily became an integral part of the Society of the Khalsa by accepting the pahul.

8). The ideological basis as well as the sheer enormity of the political strife needs to be fully imbibed. It was noticed as early as 1723 by the author of the Ibratnama that the happenings had been of an extraordinary nature and had constituted a formidable event.16 Somewhat exaggerating the initial stages of the campaign, Asrar-e-Samadi, would have us believe that the Sikhs had defeated every noble of the empire.17 They had defeated the Governor of Sarhind, the Faujdar of Ambala (Latif, 278) as also the Governor of Jalandhar. Muhammad Qasim, a contemporary and an eye-witness, is aghast at the “exiling of persons of status.” He finds the occurrences “strange, astonishing things that defy imagination.”18 Latif quotes Iradat Khan, a contemporary, who appears to discern the deep ideological conflict that “determined to shake to very basis the true religion of Islam.”19 The politically conscious Mughal subjects decided that the happenings merited immediate declaration of jehad against the Sikhs.20 The Hindu subjects, not wanting to be left behind in patriotic fervour, liberally financed the jehadis. Description of the ‘holy warriors’ is available. All kinds of people, “learned men, mystics, scholars and pious men” who perceived a threat to the “pure community and the luminous Muslim law” made a common cause with the Lahore administration, put together a “godly army—a divine army.”. For the same author, Banda was an “anarchist.”21 Ostensibly, a handful of “badly armed peasants,”22 volunteers, without the means of fighting even a pack of dacoits, arrayed themselves against the most powerful empire of the times that had been ruling over them for eight centuries. The empire fielded, “Wazir Khan’s artillery, Mughal cavalry and cohorts of volunteer Muslim ghazis” against them.23 Even then the Sikh intervention did not prove to be a Quixotic venture, like charging at a windmill.

9). Banda and his companions appear to have been fully determined and amply equipped morally and intellectually to establish a new kind of a polity (a people’s republic) to replace the ‘unjust and oppressive’ medieval Mughal state. They had carefully cultivated ideas and had fully worked out the proposition that they sought to implement. The coin, with profoundly meaningful inscription was struck immediately.24 The wording of the official seal was finalised without delay. At the very outset, the monarchical tendencies were discouraged. Banda appointed administrative functionaries. The concept of more than one person jointly governing an area was initiated. All notions of heredity were done away with and symbols of royalty were abandoned. Banda claimed no status higher than that of a leader without a specific territory to govern directly – assuming almost the position of a constitutional head of modern times. His model was copied copiously by the Sardars and misaldars of the early misal period. They dispensed with kingship, became indifferent to territorial possessions and abandoned the hereditary principles. Express consent of the governed became necessary to claim dominion over a territory.25 Ranjit Singh, popularly considered an absolute ruler, had to keep up appearances of abiding by Banda’s ideal.26 Leadership among Sardars went by merit and not by hereditary succession. 27

10). Objective of the Gurus is clear from their pronouncements, conduct and the nature of the institutions that they established. They sought to bring about a total change in the human character, the environment and the mode of governance. Though India was the centre of their activity, their concerns transcended borders and ignored barriers of all kind. They aimed at so arranging the spiritual, social, economic, political and psychological environment of human habitats so as to bring about a tension free and peaceful society in which human beings lived in perfect harmony, enjoyed an honourable existence enabling them to make limitless spiritual progress. The ever increasing desire to take humankind on that road becomes more and more pronounced with every successor Guru. Banda gives priority to the mission stipulated by the Guru when he emphatically announces in one of the few documents still in existence: ‘I have brought into existence the idyllic age of Truth (satyug).’28 If this element is missed in the making of Banda and the original nature of polity he created is ignored, the historian is likely to end up without a proper frame of reference in which to place his life and achievements.

11). Integral to the understanding of Banda’s concept of sovereignty is also the interpretation of the emblems of authority used by him, Also relevant is the language of the state papers, the inscriptions on the official seal and the coins struck by him. These need to be understood in the context of the Sikh movement of which he was the most prominent political leader. It is not enough to attribute his style of exercising political authority to his being “unique, unpretentious and selfless” as has been done by one of our greatest historians.29 The inscription on the official seal as reported to Bahadur Shah on July 6, 1710,30 that is within about thirty-six days of the assumption of sovereign power, reads, ‘the manifest and the un-manifest glory of Guru Nanak (lies in insisting that) the True Lord Himself is the King in the spiritual world as also in the temporal.’ This sentiment finds ample support in the bani of Guru Granth.31 Banda is thereby repudiating the conventional theory of sovereignty and is promulgating a new doctrine whereby the sovereign power inheres in God and by derivation vests with the people. He follows up the pronouncement by abolishing monarchy. The Sikh political leaders of the misl period belonged to or at least were descendants in interest of those who had deserted Banda. Even then they had to tread cautiously in the matter of defying Banda’s political formulation. Later on Ranjit Singh had to wage a heavily veiled ideological war of sorts to scuttle the theory and to pave the way for hereditary succession.

12). An attempt may be made to understand the legends on Banda’s coins and the official seal. One on the coin appears to state the general approach of the Khalsa Order, ‘the Sikhs assert that the central import of the doctrine of Nanak bears fruit in both the worlds. By the Grace of the True Master, victory belongs to Guru Gobind Singh, the King of Kings.’32 The one on the seal is more specific and relates to the business of the government ‘Victory flows effortlessly to the concepts of power relationships and the management of resources, formulated by the ever victorious Guru, Nanak, Gobind Singh.’ 33

His letter to the Khalsa of Jaunpur may be translated as follows: 34

God is 1. (May you always) behold victory!35

It is the order of the True Master that the Sarbat Khalsa of Jaunpur be saved by the Guru. For redeeming the (human) birth, contemplate upon the Guru and repeat his name. You are the Khalsa of the respected Akalpurakh (the Immortal Being). Wear five weapons on seeing this order and be immediately seen in the presence. Abide by the code of conduct of the Khalsa: do not consume any cannabis, tobacco, opium, poppy husk, alcohol or intoxicant. Do not eat fish or onions. Shun extra-marital affair and do not steal. I have provided for the ‘age of Truth’ to prevail. Maintain mutual affection. The Guru shall reach out to him who obeys my direction to conform to the Khalsa code of conduct. The date is the 12th of Poh, the 1st year. Lines: ten. [December 12, 1710 CE]

13). In the above letter and legends Banda is conveying that he is a supporter of a new revolutionary theory of polity and favours a complete change in the political, economic and social relationships. The legend on Banda’s seal of office implies: triumph attends upon Guru Nanak’s and Gobind Singh’s formulations that generously dispense political power and resources (means of subsistence).’ This, he believes, is the import of the central doctrine of the faith of the Guru grounded in the Will of the Immortal Being. The basic postulates impinging upon the primary human concerns are to be translated into workable principles benefiting the entire humankind under the guidance of the strictly disciplined and fully armed (and therefore, sovereign) Khalsa. This, he claims, is capable of transforming all kinds of human relations that are henceforth to be based on complete tolerance and mutual understanding. Such a world, he feels, is so radically different from the one in existence that it can be described as the ‘age of Truth’ or a revolutionary era wherein human affairs are regulated strictly according to Truth (justice) leading to the elimination of conflict. He believes that implementing these postulates is the purpose of life, the very goal of spiritual striving. In the other letter to the congregation of Bhai Rupa, he specifically promises ‘everlasting felicity’ (nihal hovega) to those who would give armed support to the sovereignty of the common people initiated by him.

14). At the earliest the Sikh administration dismissed the oppressive revenue collectors, the very face of the Mughals to the people. They overturned the Zamindari system, 36 the cornerstone of the Mughal administration. It changed the mode of revenue collection, making it more humane. This fact alone continued to draw a large number of adherents to the society of the Khalsa that led the Sikh movement until it permanently overthrew the Mughal state at the end of the 18th century.

15). At the centre of Banda’s scheme of governance were the ordinary people whose express consent in respect to their governors became necessary for the first time in history. Besides drawing high officials from amongst them, the administration was required to integrate their concerns with the philosophy of governance and the policy of the state. Political and administrative power was used to elevate the humble and to empower the lowest amongst the low. Since it was the people’s government, persons of humble origins were appointed to prestigious posts neglecting the aristocratic and the supposedly high born individuals.37 Consequently came about a revolutionary change in the power relationship, thus earning for the Sikh people the epithet of “topsy-turvy sect” from Warid writing in 1734.38 The basic principles of polity then propagated remained in vogue until the very end of Ranjit Singh’s rule.

16). Far reaching reforms did not remain confined to politics and administration only. A complete change was brought about in the social relations. Centuries old prejudices were eliminated and religious injunctions emanating in the ancient scriptures were rendered inoperative.39 Gupta projects Banda as a “great reformer,” who “broke down the barriers of caste.”40

17). All accounts agree that Banda and his companions exhibited extreme bravery in the grossly unequal battles they fought.41 They without doubt believed that they were a people charged by their Guru with bringing the fire of liberty, the warmth of human dignity and the supreme comfort of honourable existence to the people of the world. After their Guru, they were the first promoters of self-rule. They took up the serious business with missionary zeal and on expectation of the ultimate reward: that of supreme spiritual satisfaction (achieving the state of ‘nihal’ or eternal bliss).

18). A glimpse of the captured Sikh soldiers has been afforded to us by history. Their demeanour, their morale under extreme stress and in the face of certain death betrays the mettle of highly spiritualised voluntary soldiers leading a liberation struggle. It sees them mocking their captors and executioners.42 They stood by their convictions to the end and their pride in the loftiness of their cause was not diminished.43 A foreign Embassy present in Delhi found it “remarkable” that the Sikhs underwent their fate with equanimity and that none apostatised from their religion.44 “Before execution an offer was made to spare their lives if they could become Musalman. None volunteered to do so.” 45 A newly married young man, the only son of a widow was inspired to adopt the Sikh way on seeing the suffering of the captives. He was pardoned on the intercession of his mother and wife who claimed that he was not a Sikh. He declined to avail the reprieve,46 Whosoever he was, this young man appears to have had a better understanding of the Sikh faith and the purpose of Banda. His sacrifice was symbolic. There is little doubt that he wished his example to find many takers. Even Latif feels compelled to acknowledge the fortitude of Banda and his companions in extremely trying circumstances.47 Such loftiness of spirit is not the equipment of a people motivated by mundane considerations. The reaction betrays a people more divinely inspired than highly motivated in the mundane sense. They claimed to be God’s army and supported their claim with their conduct.

Assessment of Banda’s role, contribution and importance in history

19). The high minded Banda was one of the noblest idealists thrown up by the Sikh movement in the post-Guru period. His life is but a philosophical treatise that the Guru ‘wrote’ to preserve his vision of ideal human society of the future thereby recording the contribution of the Sikh movement to the slowly emerging new world civilisation of the Guru’s conception. His emphasis on making the people’s concern the basis of political action, his insistence on drawing no distinction between citizens on the basis of religion, rank or caste, his stress on the importance of the individual and above all his successful attempt at organising the world’s first people’s party for political action, of rooting it in non-denominational popular ideology and of accepting it as the true essence of spiritual striving, is remarkable by any standards of any age. He is the greatest person of modern times; in fact, his career bids good-bye to the dark ages and ushers in the modern times. If a Mozart of the future ever composes a symphony depicting his career, it will have the most elevating effect on the human spirit. He must be regarded as a remarkable man who could stand shoulder to shoulder with the noblest of any culture of any region of any age. In their martyrdom which they courted so enthusiastically, Banda and his companions immortalised themselves, not only as the champions of people’s causes but also placed themselves amongst the most pure minded of martyrs. Together they make the most awesome seven hundred that the world has ever seen and constitute a befitting tribute to their Guru. They did not ride “into the valley of death” mindlessly and in pursuance of an erroneous mortal command but consciously chose to fulfil a spiritual purpose.
To some 48 believers in the largely Judeo-Christian concept of millennialism, which also finds reflection in Islamic thought, Banda proposed a revolutionary solution to all the spiritual, personal, social and political predicaments of humankind. Muslim chroniclers of Banda are also apparently overwhelmed by the salvationary content of his assignment. They unwittingly cast him into the role of a Mahdi. The spontaneity, the egalitarian character, the total revolution it brought about in power relations, the firm grounding in spiritualism and the intense desire to establish an idyllic socio-political order dreamt of by some of the greatest benefactors of humankind, all combine to characterise Banda’s effort as an expression of an aspect of “progressive millennialism.”

1) Asrar-e-Samadi, (tr.) Janak Singh, Punjabi University Patiala, 1977, p. 13.
2 )J. S. Grewal and Irfan Habib, Sikh History from Persian Sources, Tulika, New Delhi, 2001, p. 113.
3 )Asrar-e-Samadi, Op. Cit., p. 7.
4 )Syad Muhammad Latif, History of the Punjab, (1889), (Reprint) Sang-e-Meel Publication, Lahore, 1997, p. 280.
5 )Latif, Ibid., p. 279.
6 )Hari Ram Gupta’s attempt to pass off hearsay as evidence does not appear to work. Such is the intensity of his nationalistic fervour that he brushes aside the need to cite a source for this branch of ‘evidence,’ thereby risking his own reputation as a historian. Against ample available evidence he pits his bare assertion that Banda did not receive pahul. He represents even Guru Gobind Singh, who pulled him out of complete obscurity to the centre stage of history, of conspiring against Banda to prevent his becoming popular among the Sikhs. In his opinion, Tara Bai inspired him at least as much as the Guru. For him Malerkotla was spared from ravage, not by the Guru’s blessing, but on the intervention of one Kishan Das Bania a fictitious character. Gupta even assigns a language (Hindvi) to Banda that supposedly charmed the Hindus into supporting him. History of the Sikhs, vol.ii, (1978), Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., Delhi.1992, pp. 8, 4, 7 and 3. He exaggerates the welcome that Banda received in the ‘Haryana’ region, whereas it is known; “it was not surprising that in some areas the zamindars apparently Jats, who had supported Banda were unable to accept pahul, turned against the Sikhs. Towards the south-east of Sirhind, in the plains of Ambala, Thanesar and Karnal, Banda’s success was transient. In 1712 only seventeen persons of the entire non-Muslim population of Thanesar could be identified as Sikhs. Fourteen of them were willing to become Muslims to avoid torture and death.” Muzafar Alam, The Crisis of Empire in Mughal North India, Oxford University Press, Delhi, 1997, p. 154; Rattan Singh Bhangu goes to the extent of saying that the Hindu recipients of Banda’s military favours in the vicinity of Delhi invited and joined the Mughal faujdar of Kaithal in curbing Banda’s insurgency.(See, Sri Gur Panth Parkash, Shiromani Gurdwara Prabandhak Committee, Amritsar, 1984, p. 132; The Hindus (apparently the Khatris and other trading communities) of Lahore financed the voluntary effort of the Saiyids to fight against the Sikhs. They joined hands with the Muslims in according a welcome to such Mughal forces as could score victories over the Sikhs. Muzafar Alam, The Crisis of Empire in Mughal North India, p. 152..
7) Tarikh-e-Punjab, (tr.) Gurbaksh Singh, Punjabi University, Patiala, 1969, p. 30.
8) Sikh History from Persian Sources, Op. Cit., p. 19.
9 )Ganda Singh, “The Punjab News,” The Punjab Past and Present, Punjabi University, Patiala, October 1970, p. 241 citing Ruqqa-i-Amin-ud-Daulah, of June 1710; The following two statements about him unmistakably point to Banda being an Udasi mendicant, ‘his mode of worship otherwise conforms to the doctrine of Guru Nanak’ and also, ‘his seat rivalled the royal throne in opulence’ see, Nathmal Dhadi, Amarnamah, (tr.) Gurtej Singh, Chakravyuh, Institute of Sikh Studies, Chandigarh, 2000, p. 10.
10) Batalvi, Op. Cit. p.39 states that he personally administered amrit to Chajja Singh who later became the head of the Bhangi misal.
11 )History of the Sikhs, vol. ii, Op. Cit., p. 15 quoting Gian Singh and Yar Muhammad, Dastur-ul-Insha as quoted by Karam Singh.
12) Ganda Singh quotes a Punjabi MS Pothi (dated 1779 CE, p. 292a.) According to it Banda says, “best worship for a king is to be just, is written in the Holy Granth. Those who do not administer justice are cast into hell. – Thus spoke to me the Great Man [Guru Gobind Singh]. If you call yourselves the Sikhs of the Great Man, do not practise sin, adharma and injustice. Raise up true Sikhs and smite those who do un-Sikh like acts. Bear the saying of the Great Man in your hearts,” Ganda Singh, Life of Banda Singh Bahadur, (Reprint), Punjabi University, Patiala, p. 168. An echo of these instructions imparted to Banda can also be heard in Kesar Singh Chibbar, Bansawalinama Dasan Patshahian ka, (ed.) Rattan Singh Jaggi, and reproduced in Parakh, vol. ii, Panjab University, Chandigarh, 1972, see p. 174. Ganeshdas also sees “intimate connection between the activity of Guru Gobind Singh and Banda and the Sikh struggle for independence.” J. S. Grewal, “Ganesh Das on Sikh Polity” From Guru Nanak to Maharaja Ranjit Singh, Guru Nanak University, Amritsar, 1972, p. 103.
13 )Ganda Singh, “The Punjab News,”The Punjab Past and Present, vol. iv, Punjabi University , Patiala, October 1970, p. 228.
14) Ibid., p. 227.
15 )He is reported to have recruited 5, 000, Muslims in his army in April 1711. See Akhbar-i-Darbar-e-Mualla, (Jaipur) report dated April 28, 1711, quoted by Ganda Singh in A Short History of the Sikhs, 1950, pp. 104-05.
16 )It is acknowledged that his revolt, being grounded in a distinct political ideology, was the very first one of its kind. Asrar-e-Samadi, Loc. Cit., p. 7; see also, Ganda Singh, Banda Singh Bahadur, Khalsa College, Amritsar, 1935, p. 256.
17 )Asrar-e-Samadi, pp. 7-8; Latif, depending upon contemporary records states, that “there was no nobleman daring enough to march from Delhi against them:” p. 277.
18) Ibratnama , Sikh History from Persian Sources, Op. Cit., pp. 111.
19 )Latif, writes,“the course of the decay of the imperial authority was largely determined by the nature of the Sikh movement which challenged the very basis of the Mughal power structure and had its own concepts of the ruler and rulership.” History of the Punjab, p. 276; Muzafar Alam, The Crisis of Empire in Mughal North India, p. 134.
20 )Irvine, Later Mughals, Oriental Books Reprint Corporation, New Delhi, 1971, p. 105.
21 )Sikh History from Persian Sources, Op. Cit., pp. 118-119; p. 123.
22 )John F. Richards, The Mughal Empire, Cambridge University Press, Cambridge, Fourth Reprint of the First Asian Edition, 1998, p. 257.
23 )Ibid., p. 257.
24 )Irvine’s doubt about Banda’s poetical accomplishments is based upon an inept translation of the legends on his coins. See Later Mughals, Op. Cit., p. 110.
25 )Tarikh-e-Punjab, (tr.) Gurbaksh Singh, Punjabi University, Patiala, 1969, p. 24; Both Bhangu and Ahmed Shah Batalvi, agree that the governed people had an important say in who would rule over them.
26 )The more the matter is probed, the more it reveals that every notion associated with hereditary kingship was deliberately thrown overboard. Ahmed Shah Batalvi, mentions the similar example of Nawab Kapur Singh who was a supreme leader but had no territory under his own governance, p. 45. There were territories that belonged to no one in particular but collectively to all. Bhangu mentions the Malwa country in that context. (Both Bhangu and) Batalvi, p. 38 point out Amritsar as another such area. In imitation of Banda’s arrangement, there were areas that were ruled jointly by several Sardars. For instance Lahore was ruled jointly by three Sardars, p. 37. Kanheyias and Ramgarhias jointly ruled territories for many years. Multan was ruled jointly by Sardar Jhanda Singh Bhangi and his misaldar Lehna Singh. After its conquest, Kasur was divided into four parts; two went to the Bhangis, and one each to Ramgarhiyas and Kanheyias p. 55. Ranjit Singh “refrained from setting up institutions which might appear monarchical. In the first public Darbar held for the purpose of raj tilak in 1802, Ranjit Singh declared that his government will be styled ‘Sarkar Khalsa’ meaning the government of his people collectively.” See V. S. Suri, “General Preface” to Sohan Lal Suri’s, Umdat-ut-Tawarikh, Punjab Itihas Prakshan, Chandigarh, 1972, p. xvii.
27 )Batalvi, Op. Cit., p. 22.
28 )For ‘Satyug’ see Kahan Singh, Mahankosh, Bhasha Vibhag, Patiala, 1974, pp.146 and 1009; it appears to be in order to translate it into ‘God’s Kingdom’ as Truth is a synonym for God in the Sikh scripture.
29 )See, Ganda Singh, The Punjab Past and Present, Op. Cit., p. 229.
30 )Ibid., p. 230.
31 )kouoo har samaan nahi raja, eh bhoopati divas char ke jhoothe karat diwaaja.
32 )The translation is based on Kapur Singh, Parasaraprasna, Guru Nanak Dev University, Amritsar, 1988, p. 233.
33 )The terminology ‘Degh Tegh’ appears to have been in common use at Banda’s time. It was perhaps used to connote concepts governing the power relations in a polity and the distribution of resources. A contemporary Persian work, Asrar-i-Samadi, p. 9, affirms that these are ‘twin’ concepts and have been in vogue from ‘time immemorial.’ The context in which the author uses it makes it further clear that these are related to the function of the state. This translation has been attempted in that light.
34 ) For photocopy of the original see Ganda Singh, Hukamnameh, Punjabi University, Patiala, 1967, p. 194.
35 ) The term fateh darshan appears to have been better understood by Irvine, Later Mughals, p. 110. It has to be read as the desire of a general in the field to hope and pray that his associates are always victorious in the battles they undertake.
36; ) Ganda Singh, Banda Singh Bahadur, pp. 85-86; “To the Sikhs the Mughal state was the source of all tyranny, since the state not only had the largest share in the social surplus but it also legitimised the and sustained the existing power structure in the locality.” Muzafar Alam, The Crisis of Empire in Mughal North India, Op. Cit., p. 134.
37 ) “In all the parganas occupied by the Sikhs, the reversal of previous customs was striking and complete. A low scavenger or leather-dresser, the lowest of the low in Indian estimation had only to leave home and join the Guru, when in a short space of time he would return to his birth-place as its ruler, with his orders of appointment in his hand. As soon as he set foot within the boundaries, the well-born and wealthy went out to greet him and to escort him home. Arrived there they stood before him with joined palms, awaiting his orders.” William Irvine, Later Mughals, Oriental Books Reprint Corporation, New Delhi, 1971, pp. 98-99.
38 )See, Sikh History from Persian Sources. Pp. 161-162.
39) “Whoever became enrolled among his Sikhs (was) of one body --- and (took) their meals together so that the distinction in honour between the lowly and the well-born was entirely removed--. A sweeper of spittle sat with a raja of great status and they felt no hostility to each other. Banda thus initiated numerous innovations and strange practices and put them into effect---.” Muhammad Shafi Warid, Mirat-i Waridat, Sikh History from Persian Sources, Op. Cit., p. 161.
40 )“Banda was a great reformer. He broke down the barriers of caste, creed and religion. He appointed sweepers and cobblers as big officers before whom high caste Hindus, Brahmins and Kshatriyas stood with folded hands awaiting their orders.” Hari Ram Gupta, History of the Sikhs, vol. ii, (1978),Op. Cit., p. 37.
41 )Asrar-e-Samadi, p. 8; Ibratnama, Sikh History from Persian Sources, Op. Cit., p. 124; Gupta quotes several statements of the contemporary historian, Khafi Khan to the same effect: one such is, “the Sikhs in their faqir dress struck terror into the royal troops. The number of the dead and the dying of the Imperialists was so large that, for a time, it seemed they were losing ground.” Another relevant one is, (that during the siege of Lohgarh 1711) “they over and over and over again -- showed the greatest boldness and daring and made nocturnal attacks on the Imperial forces – the enemy exhibited great courage and daring.” History of the Sikhs, Op. Cit., vol. ii, p. 18 and p. 24; Quoting Muhamad Qasim who fought against the Sikhs, Gupta writes, “the brave and the daring deeds of the infernal Sikhs were wonderful,” p. 29.
42 )They “drowned the mockery by singing in chorus, hymns from the holy Granth.”C. R. Wilsom, Early Annals of the English in Bengal, 96-98, quoted by H. R. Gupta in his History of the Sikhs, Op. Cit., vol. ii, p. 30.
43 )Mirza Muhammad, author of the Ibratnama, says, the Sikh “prisoners in this condition insisted on standing fast by their villainy. There was no sign of humility and submission on their faces. Rather most of them ---kept singing and reciting melodious verses. - –They gave immediate and manly retorts” p.140. “.Let them kill us. We do not fear death. Had we feared it, how could we have fought so many battles with you? We have fallen into your hands because of hunger and lack of provisions; otherwise, you would have come to know of our bravery far more than has been witnessed till now.” Sikh History from Persian Sources, 141.
44 )An Embassy of the East India Company that had witnessed the “Arrest and Massacre of the Sikhs at Delhi” reported to Calcutta on March 10, 1716, “—there are 100 each day beheaded. It is not a little remarkable with what remarkable patience they undergo their fate, and to the last it has not been found that one apostatised from their new formed Religion.” H. R. Gupta, pp. 34-35, quoting Early Records of British India; and Maasir-ul- Umara.
45 )Hari Ram Gupta, Op. Cit., p. 32.
46 )“I do not know whose mother she is and from where she has brought this bride. – My companions have passed off. Now my time is slipping out of my hands, this delay is causing me much trouble.” Khafi Khan, in Sikh History from Persian Sources, pp. 158-159.
47 )“They met their doom with the utmost indifference; nay, they even clamoured for priority of martyrdom.” Syad Muhammad Latif, History of the Punjab, p. 280.
48 )For instance, John F. Richards, The Mughal Empire, Cambridge University Press, Cambridge, (Fourth Reprint of the first South Asian Edition) 1998.256-8; see also John Keay, India A History, Perennial, London 2004, pp. 361, 364.
(I am indebted to my colleague Harshinder Singh for the references pertaining to millennialism. - Author)

ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ : ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਬੀਤੀ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਬੰਧੀ ਕਈ ਵਾਰ ਤਿੱਖੀ ਬਹਿਸ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਹਾਕਮ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲਾ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਚਿਰੋਕਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੋ ਆਖ਼ਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਿਰਮੂਲ ਬਹਿਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਊਂਜਾਂ ਲਾ-ਲਾ ਕੇ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ‘ਝਗੜਾਲੂ’ ਆਦਿ ਉਪਾਧੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖ-ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਕਾਰਣ ਭੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਵਾਇਦ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਿੱਖੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ ਬੇ-ਰੋਕ-ਟੋਕ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ, ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲ਼ੇ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਘਾਲਣਾਵਾਂ ਘਾਲੀਆਂ ਜਾਂ ਨਾ ਘਾਲੀਆਂ, ਏਸ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ, ਚਾਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਸੌਂਡਰਸ ਦਾ ਕਤਲ, ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਸਵੱਬ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹੁੰਚ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੋਵੇਗਾ; ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਬਿਉਰਾ ਆਦਿ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹੁੰਚ ਬਾਰੇ ਵੀ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕਾਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਤੰਗ ਦਾਇਰੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਹੱਦ-ਬੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਉੱਠ ਕੇ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਪੌਣੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ, ਜੋ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹਨ, ਸਭ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਲਿਖਤਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਏਨੀਆਂ ਸ੍ਵੈਵਿਰੋਧੀ ਹਨ ਕਿ ਆਮ ਲੇਖਕ ਲਈ ਵੀ ਸੋਭਨੀਕ ਨਹੀਂ। ਮੂਲ ਸ੍ਰੋਤ ਤਾਂ ਨੱਬੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸੇ ਗਏ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਘੋਖਿਆਂ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਣ। ਜੋ ਹਨ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤੁਅਲਕ ਉਸ ਦੀ ਜਾਤ, ਪਹੁੰਚ, ਮਾਨਸਿਕਤਾ, ਮਹਤਵਾਕਾਂਕਸ਼ਾ² ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਘੱਟ। ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਜੇ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਰਿੜਕ ਕੇ ਅਸਲ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਕਚਿਹਰੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਹਸਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਚੱਕੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਚੱਕੀ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ : ਇਹ ਚੱਲਦੀ ਹੌਲੀ ਹੈ ਪਰ ਪੀਂਹਦੀ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਹੈ। ਚੱਕੀ ਦਾ ਗਲ਼ਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਤੈਅ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪੀਠਾ ਤਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਪੀਹਣ-ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਕਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਪੱਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੌ-ਸੌ ਕਸਵੱਟੀਆਂ ਦੀ ਪਰਖ ਸਹਿਣ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰ ਕੇ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਖੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ; ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਵੀ ਹੈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੇ ਝਗੜੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਏਸ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਘੋਖ ਕੇ ਸੰਭਾਵੀ ਨਿਰਣੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਏਸ ਨੂੰ ਨਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਕੋਤਾਹੀ ਜਦੋਂ ਕੌਮੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਣਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੁਜਰਮਾਨਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੀ ਹੈ। ਨਿਆਂ ਪੱਖੀ ਕਲਮਾਂ ਦਾ ਏਸ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣਾ ਲੋਕ-ਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਘਾਪਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ।

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਏਸ ਲਈ ਇਹ ਹੱਥਲੇ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਕਮਸਿਨ, ਬਹਾਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਯੋਗ ਆਦਰ ਦਾ ਵੀ ਏਹੋ ਤਕਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਡੂੰਘੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾ ਛੋਹਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਯੋਗ ਘੋਖ ਪੜਤਾਲ ਉਪਰੰਤ ਏਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਰੌਲ-ਘਚੌਲਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹੱਥਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਬਹਿਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਨੁਕਤੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰੇ ਗਏ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਸਰਸਰੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਓਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਸਲੀਮ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅੜਿੱਕਾ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਯੋਗ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕੇ ਆਖ਼ਰੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਕਰਨਾ ਯੋਗ ਹੈ।

ਜੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਗਤ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਠੁੰਮ੍ਹਣੇ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੋਂ ਗ਼ੁਰੇਜ਼ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ (ਮਸਲਨ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਹੀਦ) ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿੰਤੂ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਰਨਾ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਲਦੀਪ ਨੱਈਯਰ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹਸਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਕਮੀਨੇ ਹਮਲੇ ਛੱਡਣੇ ਪੈਣਗੇ ਅਤੇ ‘ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ’ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਨ, ਸਾੜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ-ਘੋਖ ਕੇ ਵਾਜਬ ਸੱਭਿਅਕ ਟਿੱਪਣੀ ਸਾਊ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਇਤਿਹਾਸ, ਰਾਜਸੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ, ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਰਹਿਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਯਥਾਸ਼ਕਤ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਕੇ ਸਿੱਖ ਵਚਨਬੱਧ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਲਈ ਵੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਨਹੀਂ।

ਸਾਰੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚ ਪਾਏ ਦੇ ਨਿਰਪੱਖ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਨਿਸੰਗ ਹੋ ਕੇ, ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਸਾਰ ਕੇ, ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾ ਕੇ, ਮਨ ਚਾਹੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਆਸ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਇੱਕ ਮਨ ਇੱਕ ਚਿੱਤ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਯੋਗ ਹੈ। ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ ਦੇ ਸਾੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਪਛਾਣ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਪਾਠਕਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਸਲੇ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਦੁਬਿਧਾ ਤਿਆਗ ਦੇਣ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫੁਰਮਾਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲਿਖਤ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਨੋਰਥ ਕੇਵਲ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ‘ਮਨੁ ਸਚ ਕਸਵੱਟੀ’ ਲਾ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਿਰਣੇ ਕਰ ਸਕਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕੇ :

ਡਗਮਗ ਛਾਡਿ ਰੇ ਮਨ ਬਉਰਾ ।।
ਅਬ ਤਉ ਜਰੇ ਮਰੇ ਸਿਧਿ ਪਾਈਐ ਲੀਨੋ ਹਾਥਿ ਸੰਧਉਰਾ ।।1।। ਰਹਾਉ ।।
(ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਪੂਰਬੀ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ.ਗੁ.ਗ੍ਰ.ਸਾ. 338)

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੇਸ ਕਤਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਅਸਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅਸਲ ਜੰਗ ਦੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰਗੇ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸਪਸ਼ਟ ਵਚਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਆਇਆ ਸੀ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਿਤ ਰੂਪ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਡੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਸਤਕ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਸਿੱਖ ਰਹੁ-ਰੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਉਸ ਦੀ ਅੰਤਮ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਕਰਨਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਿਖੇ ਬਚਨਾਂ ਦੇ ਅਕੱਟ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾਣੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋੜ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਏਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਦੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ, ਪੈਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਤੋਂ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ (ਬੁੱਤ ਆਦਿ) ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇ ਕੀ ਲਾਹਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਜੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਅਪਣਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਧੱਕੇ ਨਾਲ, ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਸਿੱਖ-ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਨਾਸਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਫਾਂਸੀ ਲਟਕਾਉਣ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ?

ਮੁੱਢਲੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਫ਼ਿਰਕੂ ਹਿੰਦੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡੇਵਿਡ ਪੈਟਰੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ‘ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋੜ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਏਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਮਰਣੋਪਰੰਤ ਉਭਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੱਟੜਵਾਦ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਰੁਝਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੌਂਗਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧੀ ਬਹਾਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਤਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸੱਚ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਿਆਂ ਏਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਠੁੰਮ੍ਹਣਿਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਏਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੋਪੀ ਵਾਲੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋਨੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਸਨ।

ਏਹੋ ਵਿਡੰਬਨਾ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਚਿੰਤਕ, ਲੇਖਕ, ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਥੰਮ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਕਸਦ-ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪਤਿਤ ਸਰੂਪ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਇਜ਼ਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਉਹ ਤਰਕ, ਤੱਥ, ਦਲੀਲ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਵਿਚਾਰਦੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ‘ਤੇਲੀ ਉਇ ਤੇਲੀ ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੋਹਲੂ’ ਵਾਲਾ ਭਾਰੀ-ਭਰਕਮ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਮਲ ਹੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨ ਨਾਲੋਂ ਧੱਕਾ, ਧੌਂਸ, ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ, ਮਿਹਣੇ-ਤਾਅਨੇ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ-ਅਰਥੀਆਂ ਸਾੜਨ ਵਾਲੇ ਫ਼ੈਸਿਸਟ ਹਰਬੇ ਵਰਤ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਣਾ ਲੋਚਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਸੱਚ ਪੱਲੇ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਏਹੋ ਕੁਝ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ ਨਕਲ ਕੀਤੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਚੰਦ ਚਿੱਠੀਆਂ, ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਲੇਖਾਂ ਇਤਿਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਕ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਜੇ ਕਦੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦਸਤੂਰ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਵਾਕਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਏਂਨੀਆਂ ਕੁ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੋ, ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੁੱਟ-ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸੰਭਵ ਹਨ। ਏਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਯਤਨ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਕੁ ਹੋਰ ਚਿੱਠੀਆਂ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ, ਚੰਦ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ।

ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਫ਼ ਲੋਕ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਰੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਏਸ ਨੂੰ ਥੋਥਾ ਨਿਰਾਰਥਕ ਯਤਨ ਹੀ ਜਾਣੇਗੀ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਕਿੰਨਾ ਨਿਰਬਲ ਹੈ ਕੇਵਲ ਏਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ’ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੇਸਾਧਾਰੀ ਤਸਵੀਰ ਛਪੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਉੇਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਿਖ਼ਤ, ਕਸੂਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਬਿਆਨ, ਸਿੱਖ ਰਹੁ-ਰੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਛਲਾਵੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਕਾਸੇ ਉੱਤੇ ਲਕੀਰ ਫੇਰ ਕੇ ਸੁਖਸਾਗਰ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਨਾਸਤਕ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕਰਨਾ ਵਗਦੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੇਤ ਦਾ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨ ਬਰਾਬਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?

ਵੱਡਾ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਲੋੜ ਹੈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਮੁਕੰਮਲ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ। ਇਹ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ਮੜ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਸਥਿਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਸਫ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿੜਕ ਕੇ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੇਧਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਇਹਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ, ਧਾਰਨੀ ਸੀ, ਬੇਹੱਦ ਜ਼ੋਖਮ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ।

ਏਸ ਤਰਕ ਨੂੰ ਰਤਾ ਕੁ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰੀਏ! ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੌਲਿਜ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨੇਊ ਧਾਰੀ ਕੱਟੜ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ-ਕਈ ਪਾਠ ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਮੰਤਰ ਦੇ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਪੱਖੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪਠਨ, ਮਨਨ, ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਉਹੀ ਦੋ ਸਾਲ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਉਲੰਘ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਓਨੀਆਂ ਕੁ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੰਮ ਚਲਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਫ਼ੇਰ ਏਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕੱਢਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ-ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਰੜੇ 1947 ਦੀ ਮੁਲਕੀ-ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਦਰ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਸਨ। ਜੇਲ੍ਹ ਨੇਮਾਂ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਚਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੋ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਓਨੀਂ ਕੁ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਠੋਸਣੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਫ਼ੇਰ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਖੀ ਵੱਲ ਮੋੜੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅੜਿੱਕੇ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚ ਏਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਠਰ੍ਹੰਮਾ, ਸਬਰ-ਸੰਤੋਖ, ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਹਲੀਮੀ ਹੈ? ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਏਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਸਹਿਲ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਉਹ ਬੈਕਿਊਨਿਨ ਭਗਤ ਨਿਹਲਿਸਟ (ਸਰਵਨਾਸ਼ੀ) ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸੀ। 1928 ਤੱਕ ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਇਰਵਿਨ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ ਕਿ ਸਭਾ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਕੌਂਗਰਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ 19, 20 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਸੰਦੇਸ਼, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ, ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਕੌਂਗਰਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਖਿੱਚ ਧੂਹ ਕੇ, ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਲੇ, ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਲ ਕੁ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ - ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਿਹਾਈ (ਅਕਤੂਬਰ 4, 1930) ਤੱਕ - ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸੀ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਆਪਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹਾਂ। 23 ਸਾਲ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਜਾਪਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਏਸ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਪੂਰ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਦੇਵੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਬਲ ਸੀ; ਅਜਿਹੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਜੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਭਲਾ ਮਾਰਕਸੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਆਵੇਗਾ? ਖ਼ੈਰ! ਇਹ ਮਸਲਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾੜ ਕੇ ਬੌਧਿਕ ਨਿਰਣੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀ? ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਦੋ, ਤਿੰਨ ਸਮਾਂ-ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੌਂਗਰਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਰਹੇ। ਕੀ ਸੁਖਦੇਵ ਵੱਲੋਂ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਅੰਤਮ ਪੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਿਲ਼ੇ ਏਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ? ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਹੱਕ ਦੇ ਲੇਖ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ਼ਾਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਵੇਲੇ ਮਨੂੰਸਮ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲਾ ਮਨੂੰ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸ੍ਰੋਤ ਸੀ। ਕਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਕਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਸੀ। ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ ਅਜੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁਲਾਂਕਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ (?) ਨਾਸਤਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ, ਹਵਾਈ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ - ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਰਕਸੰਗਤ ਜਾਂ ਨਿਆਂਪੂਰਣ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ।

ਜੇ ਕੋਈ ਸੋਚਵਾਨ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੌਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਮੋਢੀ ਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਹ ਜਮਾਤ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਝੋਲੀ-ਚੁੱਕਾਂ ਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਲ ਅੰਤਮ ਮਕਸਦ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖਾਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਠੋਸਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕੌਂਗਰਸੀ ਗੌਰਵ ਵਧਾਉਣ ਪਿੱਛੇ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝੇ? ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਚੌਰਾ-ਚੌਰਾ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਪ੍ਰਸਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੜਤਾਲ ਵਾਪਸ ਲਏ ਜਾਣ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਏਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਉਪਲਭਧ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚ ਕੇ ਉਪਰੋਕਤ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਏਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੈ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ‘ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ’ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਤਰਕ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਆਖ਼ਰ ਤੱਕ ਕੌਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੱਕੀ-ਪੀਢੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮਾਰਚ 5, 1931 ਤੋਂ ਬਾਅਦ (ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਕੇਵਲ 17 ਕੁ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ) ਹੀ ਸੁਖਦੇਵ ਕੌਂਗਰਸ ਨਾਲੋਂ ਕਤਈ ਨਾਤਾ ਤੋੜਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਹਰੂਮ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕੌਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਤਸੱਵਰ ਕਰਨ? ਫ਼ੇਰ ਸੱਚ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿੰਬ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ-ਮਰਿਯਾਦਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਚੰਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ‘ਲਿਖਤਾਂ’ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਠੋਸਿਆ ਸ੍ਰੀ ਭੀਮ ਸੈਨ ਵਿਦਿਆਲੰਕਾਰ ਦਾ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਲਿਪੀ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਨ ਸਬੰਧੀ ਮਸਲੇ’ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪਿਆ ਲੇਖ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ 1933 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਸ ਵਿੱਚ ਮਿਸਲ ਕਾਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਰਵਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ 1911 ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ, ਸਿੱਖ ਸੰਪਰਦਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਸਮੂਹ”ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਏਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਗੌਰਵ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹਜ਼ੂਰ ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕ ‘‘ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ’’” ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ‘‘ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ’’” ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬਚਨ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਤਉ”ਦੀ ਥਾਂ ਤੋਹੇ”ਆਦਿ ਵਰਤੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੇਖਕ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਹਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਜਾਣ”ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਘਿਰਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟ੍ਰੀਯ ਸਵੱਯਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਬਣ ਜਾਣ”ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ,.... ਨਾ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੀ, .... ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਅਪੂਰਨਤਾ,.... ਜੁੜਵੇਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਹਲੰਤ ਨ ਲਿਖ ਸਕਣ”ਦੀਆਂ ਥੋਥੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਇਹ ਲਿਪੀ ਤਾਂ ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਅਪੂਰਣ ਹੈ। ... ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਾਂ ਹਿੰਦੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਗੜਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ”ਆਦਿ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬੇ-ਸਿਰ-ਪੈਰ ਤਰਕ ਹਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਲਿਖਤਾਂ”ਦੀ ਜਿਲਦ ਉੱਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਏਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਵੀ ਫ਼ਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੇਸ ਰੱਖ ਲਏ ਸਨ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸਬੱਬ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 70 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਪੂਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿੱਚ, ਤੁਸੀਂ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀ ਮੂਰਤੀ ਜਾਂ ਤਸਵੀਰ ਏਸ ਵੇਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਆਖ਼ਰੀ ਕੇਸਾਧਾਰੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਏਨਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਵੇਲੇ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਕੋਲ ਅਸਲ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਏਨਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਏਨੀਂ ਚੰਗੀ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਸੀ.ਆਈ. ਡੀ. ਦਾ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਉਸ ਨਾਲ ਫ਼ੋਟੋ ਖਿਚਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ। ਜੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ ਤਾਂ ‘ਅਸਲ’ ਤਸਵੀਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਨਹੀਂ ਛਾਪੀ ਗਈ। ਏਸ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਛੇ-ਛੇ ਇੰਚ ਲੰਬੇ ਕੇਸ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੰਡਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੋਈ। ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਣ-ਸਤਿਕਾਰ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਅਹਿਮ ਹਸਤੀ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਸਿੰਘ, ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਸਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਰੱਤ ਹਨ। ਭਾਈ ਫ਼ੌਜਾ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਆਪਾ ਵਾਰੂ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ, ਨਿਰਭੈ ਸਿੱਖ ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਹੱਥ ਉੱਚਾ ਰੂਹਾਨੀ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਰੁਤਬਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੇਵਕ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਖ਼ੈਰ! ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੁਝ ਸਿਆਣਿਆਂ ਵਾਜਬ ਜਵਾਬ ਦੇ ਕੇ ਏਸ ਸ਼ੋਰੋ-ਗੁੱਲ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ।

ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਕੱਲ੍ਹ ਨਵੇਂ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਅੱਜ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਅਤੀਤ ਦਾ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ, ਲਾਲ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਭੇਟਾ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਯਤਨ ਤਾਂ ਵੱਖਰੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲਿਜ਼ਮ, ਮਾਰਕਸਇਜ਼ਮ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉੱਤੇ ਆਂਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧ-ਵਧ ਕੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਆਹੂਤੀ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਹਵਨ-ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਪਾਈ। ਇਹ ਲੋਕ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੇ ਕਿ ਏਸ ਪੁਰਾਤਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਰੋਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਕੇ ਤਾਂ ਏਥੇ ਉਹੋ ਕੋਝ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਜਿਗਰ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਪਾ ਕੇ ਨਵਿਆਇਆ ਸੀ। ਅੰਤ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਬੇਕਿਰਕ ਹੋ ਕੇ ਛਾਂਗ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਬੂਈਆਂ, ਜੋ ਇਹ ਬੀਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਏਸ ਧਰਤੀ ਨੇ ਨਾ ਕਬੂਲੀਆਂ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ੍ਹੜੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਯੁੱਧ ਨੰਗੇ ਧੜ ਹੀ ਲੜਨੇ ਪਏ। ਇਹ ਚਿੰਤਕ ਨਾ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਸਕੇ ਨਾ ਪਿੱਛੇ; ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਡੂੰਘੀ ਨਜ਼ਰ ਵੇਖੇ ਗਏ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਧਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਤਰਕ ਇਹਨਾਂ ਕਈ ਘੜੇ, ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸੂਰਜ ਘੜੇ - ‘‘ਅਗਦੁ ਪੜੈ ਸੈਤਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ’’ - ਪਰ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਨਾ ਜੂਝੇ। ‘‘ਕਚਾ ਰੰਗੁ ਕਸੁੰਭ ਕਾ ਥੋਥੜਿਆ ਦਿਨ ਚਾਰਿ’’”ਦੇ ਲੜ ਹੀ ਲੱਗੇ ਰਹੇ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜਬੋਲੇ ਸਦੱਸਯ ਦਾ ਐਲਾਨ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ. ਤੋਂ ਡਿਸਮਿਸ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਸੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਇਉਂ ਹੋਣਾ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਹਿਤਾਂ, ਸਿੱਖੀ, ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਜੋ ਵੀ ਹਨੇਰੀ ਪਿਛਲੇ ਸੱਤਰ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੁੱਠੀ ਹੈ, ਏਸੇ ਕੁਲਹਿਣੇ ਟਿੱਬੇ ਤੋਂ ਹੀ ਉੱਠੀ ਹੈ। ਸਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਰੱਖਦੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਰਹਿਣਾ ਧਰੁੰਦਰ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ੍ਹ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਪਲ਼ ਆਰਾਮ ਕੀਤੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਸਿਦਕਦਿਲ਼ੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦੇਸ਼-ਹਿਤ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ, ਲਈ ਜੂਝਦਾ ਰਿਹਾ। ਵਿਦਵਤਾ ਪੱਖੋਂ, ਸਿਦਕ ਪੱਖੋਂ, ਭਵਿੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਪੱਖੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਟੋਲੇ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ, ਉਸ ਸਿਰਦਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦੀਆਂ ਵੀ ਪਾਸਕੂ ਨਹੀਂ। ਕਦੇ ਤੋਲਣ, ਪਰਖਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿੱਖਣ ਤਾਂ ਜਾਣਨ। ਪਰ ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ, ਕੋਰਟ-ਕਚਿਹਰੀਆਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ, ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਰੌਂਅ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਦਾਰ ਨਾਲ ਹੋਏ ਧੱਕੇ ਦੀ ਜੋ ਗੂੰਜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤੂਤੀ ਦੀ ਸੁਰ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੀ।

ਸਿਰਦਾਰ ਕੌਣ ਵਿਚਾਰਾ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪਉੜੀਆਂ ਲਾਈਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹਿਤ ਇੱਕ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਕਾਰਣਾਂ ਕਾਰਣ ਕੀਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਝੂਠੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸ਼ਹੀਦ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਸਤਾਖੀ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਤਾਜ’ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਰਦੂ ਅਨੁਵਾਦ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਜੁੱਗੋ ਜੁੱਗ ਅਟੱਲ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼, ਧਰਮ-ਰੱਖਿਅਕ, ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹਰਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਲਕਬ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਰਾ ਸੰਗ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਖ਼ਾਸ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਜ੍ਵੱਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਕੀ ਜਾਣਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਕੇਵਲ ਇਸਾਈ ਮਤ, ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਖ਼ੁਦ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰ ਲੈਣ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਬਲੀ ਵਰਤ ਕੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਡਾਕੇ ਆਖ਼ਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਰੌਂਅ ਬਣਾਉਣਾ ਲੋਚਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਕੀ-ਕੀ ਸੁਪਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਲੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਾਈ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਜ਼ਾਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ‘ਸਾਚੀ ਸਾਖੀ’ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਰਮਜ਼ਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਭ੍ਰਾਤਰੀਭਾਵਪੂਰਣ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਿਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਸਿਰਦਾਰ ਦੀ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰੇ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਨਾਲ ਚੋਂਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਕਦੇ ਦਿੱਸੇ ਹੀ ਨਹੀਂ? ਏ. ਜੀ. ਨੂਰਾਨੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ, ਚੜ੍ਹ ਜਾ ਬੇਟਾ ਸੂਲੀ ਭਲੀ ਕਰੇਂਗੇ ਰਾਮ, ਨੇ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਧੱਕਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਫੇਰ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰੋਗੇ?

ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੈ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕਮੀਨੀ ਹਰਕਤ ਜਿਸ ਨੇ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਸਤਾਖੀ ਕੀਤੀ। ਏਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਬਿੰਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਖ਼ਰ ਆਈਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਤੱਕ।

ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਜਾਣਨਾ ਅਸੰਭਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਥਾਪਣ ਲਈ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਗੁੰਮਨਾਮ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤਿਆਰ ਹੈ ਪਰ ਏਥੇ ਕੇਵਲ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰੰਸ਼ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਏਨੀਂ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਲਈ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਕੁ ਸੌ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਪਾਉਗੇ ਕਿ ‘ਇਹ ਲੇਖ ਫ਼ਲਾਨੇ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ’। ਅਨੇਕਾਂ ਲੇਖ ਐਸੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲ ਗੁੱਝੀਆਂ ਸੈਨਤਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦਾ ਬੋਝ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੱਲੜੇ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਉਣ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਕੂਕਿਆਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਯਕੀਨਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਈ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੇਖ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਰਿਹਾ, ਕਿਸ ਕੋਲੋਂ ਛਾਪਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਆਦਿ। ਏਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੀ ਵੀ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਸਹੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਮਗਰੀ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਕੀਮ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਸੰਪਾਦਕ ਚਾਹੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਹ ਅਖਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ) ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਏਸੇ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਬਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਹੈ। ਕਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਸੋਮੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ। 14 ਨੰਬਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਸੋਮਾ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ”ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਅਜਬ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੇਂ ਵੀ ਲੇਖ, ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਦਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਖੇ ਦੱਸੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੈਂਸਰ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਰਾਜਿੰਦਰ ਨਾਥ ਲਹਿਰੀ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੱਟ-ਵੱਢ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਦਾ ਅਤੇ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਸਹਿਮਤ ਰਹੇ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਦੇਸੀ ਸੰਮਤਾਂ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਜਾਤ ਅਰੋੜਾ”ਹੋਣ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ ਲਈ ਮੁੱਢਲੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੀ ਵਰਤਣੇ ਜਾਇਜ਼ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਗੁਰੂ ਦੱਸੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ। ਉਸ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਕਦੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਦੱਸੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਬੈਕਿਊਨਿਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਿਹਲਇਜ਼ਮ, ਅਨਾਰਕਿਸਟ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੈ, ਕਦੇ ਸੋਸ਼ਲਇਜ਼ਮ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕੌਂਗਰਸ, ਕਦੇ ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਕਮਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂਅ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕੀਤੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ।

ਏਹੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1928 ਤੱਕ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੇਸਾਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਆਖਣ ਤੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਗ਼ੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਦਮ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੂੰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਫ਼ੇਰ ਕੱਟੜ ਆਰੀਯਾ ਸਮਾਜੀ; ਸ਼ਾਕਤ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੋਂ ਕਾਰਵਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਲਾਲ ਖੁਆ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਨਾਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ?” ਲਿਖਤ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਧਾਰਮਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਕਿੱਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਸ ਕੋਲ ਪਿਆ ਰਿਹਾ, ਅਸਲ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਜਾਂ ਸੀ ਆਦਿ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਨੂੰ 5, 6 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਏਸ ਲੇਖ ਦੀਆਂ ਬਚਕਾਨਾ ਦਲੀਲਾਂ ਕਿਸੇ ਅਨਾੜੀ ਮਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜਨਾ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਬੁਰਾਈ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ। ‘‘ਭਈ ਪਰਾਪਤਿ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹੁਰੀਆ।। ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ।।’’” ਅਤੇ ‘‘ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ ਜੁ ਲਰੈ ਦੀਨ ਕੇ ਹੇਤ’’” ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ।

ਏਸ ਲੇਖ ਦਾ ਆਧਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਉਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਨਹੀਂ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਭੁੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਦੇ ਲਫ਼ਜਾਂ ‘ਜੈਸੇ ਉੜਿ ਜਹਾਜ਼ ਕਾ ਪੰਛੀ, ਫਿਰਿ ਜਹਾਜ਼ ਪਰ ਆਵੇ’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਸੰਕੇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੇਰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਮਝਣਾ ਭੁੱਲ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਏਸ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਤਾਅਨੇ-ਮਿਹਣਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਫ਼ੇਰ ਏਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੀ ਅਖ਼ੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਅੰਤ ਉਸ ਦੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਵੀ ਨਿਹਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੜਾ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਲ ਸਵਾ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੰਗਦਾ ਹੈ।

ਏਸ ਲੇਖ ਦਾ ²ਉਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਦਾਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਨੈਤਿਕਤਾ, ਵਿਦਵਤਾ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖਰ੍ਹਵੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਾਲੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਸਲ ਹਿਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਗਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਘਾੜਨਾ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਅਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਵਿਦਵਾਨ, ਮਹਾਂ ਤੱਤ-ਵੇਤਾ, ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਸਿਰਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਬੋਧ”ਬਾਲਕ ਜਾਣਿਆ ਸੀ। ਏਵੇਂ ਜਾਣਨਾ ਹੀ ਵਾਜਬ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਕਮਾ ਰਹੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਏਸ ਲੇਖ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੈ, ਉਹ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਮਾਖਿੳਂ ਮਿੱਠੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੈ :

ਫਰੀਦਾ ਜੇ ਜਾਣਾ ਤਿਲ ਥੋੜੜੇ ਸੰਮਲਿ ਬੁਕੁ ਭਰੀ ।।
ਜੇ ਜਾਣਾ ਸਹੁ ਨੰਢੜਾ ਤਾਂ ਥੋੜਾ ਮਾਣੁ ਕਰੀ ।।